1. Kapłan w Bożej rodzinie: ojciec, brat, przyjaciel
„Nakłaniaj prośbą jak ojca, jak braci, jak matki, jak siostry…”
(por. 1 Tm 5, 1)

Naszym głównym źródłem stanie się teraz zachęta Apostoła Pawła, aby Tymoteusz w swoim duszpasterstwie kierował się następującą postawą: „starszego wiekiem […] nakłaniaj prośbą jak ojca, młodszych – jak braci, starsze kobiety – jak matki; młodsze – jak siostry, z całą czystością” (1 Tm 5, 1-2). Obraz wspólnoty, jaki wyłania się z tych słów, jest jasny: wspólnota wierzących przypomina rodzinę, a jej pasterz jest szczególnym członkiem tej rodziny, mającym raz oblicze ojca, to znowu najstarszego syna lub brata.

1.1. „Starszy” wspólnoty: ojciec
Jak zauważyliśmy, ważnym wezwaniem do duchowości radykalnego upodobnienia się do Chrystusa oraz równocześnie równie radykalnego nonkonformizmu wobec postępującego upadku wartości są słowa św. Pawła: „Nie bierzcie wzoru z tego świata, lecz przemieniajcie się przez odnawianie umysłu” (Rz 12, 2). Dlatego jednym z istotnych duchowych zadań kapłana jest odnowienie prawdy o ojcostwie: „zginam kolana przed Ojcem, od którego bierze swe imię wszelkie ojcostwo na niebie i na ziemi” (Ef 3, 14).

Sam Apostoł Paweł ewidentnie tak właśnie przeżywał swoją posługę, a najlepszym tego świadectwem są słowa, jakimi opisywał swą relację do Tymoteusza. Są to słowa odwołujące się do więzi rodzinnych. Tak więc Tymoteusz „został wypróbowany: bo jak dziecko ojcu, tak on wraz ze mną służył Ewangelii” (Flp 2, 22). Tak samo określił go w liście skierowanym wprost do niego: „Tymoteuszu, dziecko [moje]” (1 Tm 1, 18), lub w adresie innego listu: „Paweł do Tymoteusza, swego umiłowanego dziecka” (2 Tm 1, 2). Amerykański teolog, S. Hahn, wyciąga z tego następujący wniosek:

"Apostolstwo Pawła jest posługą duchowego ojcostwa: przez głoszenie słowa i udzielanie sakramentów wzbudza innych do nadprzyrodzonego życia Bożego, co czyni ich jego dziećmi. Tymoteusz jest duchowym synem, który otrzymał kapłaństwo przez Pawła (2 Tm 1, 6), a jako następca Apostoła ma przekazywać dar tego posługiwania także innym (1 Tm 5, 22 i 2 Tm 2, 1-2)"[2].

Nie należy tego wiązać tylko ze szczególną relacją przyjaźni albo z długoletnią współpracą apostolską. Święty Paweł zasygnalizował te same więzi duchowego ojcostwa wobec Koryntian, z którymi miał wyraźne kłopoty duszpasterskie:

"Piszę, aby was napomnieć – jako moje najdroższe dzieci. Choćbyście mieli bowiem dziesiątki tysięcy wychowawców w Chrystusie, nie macie wielu ojców; ja to właśnie przez Ewangelię zrodziłem was w Chrystusie Jezusie. Proszę was przeto, bądźcie naśladowcami moimi!" (por. 1 Kor 4, 14-16).

Raz jeszcze sięgniemy tu do komentarza S. Hahna:

"Relacja Pawła do Koryntian jest ojcowska, skoro doprowadził ich do nowego życia przez Ewangelię (2 Kor 12, 14). Jego ojcostwo duchowe rozciąga się także na innych, jak na Tytusa (Tt 1, 4), Onezymusa (Flm 10) i Tymoteusza (1 Kor 4, 17; Flp 2, 22; 1 Tm 1, 2)"[3].

W naszych czasach ojcowską duchowość kapłańską przypomniał II Sobór Watykański: „Wierni niech będą świadomi zobowiązań względem swoich prezbiterów i dlatego niech się odnoszą do nich, pasterzy swych i ojców [pastores suos et patres], z synowską miłością” (DK 9).

Według ojców Kościoła znajdujemy tu pewną analogię z historią starego Izraela: „Abyśmy wiedzieli, że tradycje apostolskie są wzięte ze Starego Testamentu – czym w świątyni byli Aaron i synowie jego oraz lewici, do tego w Kościele mają prawo biskupi, prezbiterzy i diakoni”[4]. Synowie Aarona i Lewiego pochodzili od nich jako naturalna rodzina, w Nowym Testamencie – pasterz Tymoteusz jest duchowym synem Apostoła. Świątynia natomiast nie jest już budowlą z kamienia, ale duchową świątynią wznoszoną z żywych kamieni serc ludzi wierzących (por. 1 P 2, 5).

1.2. Duchowe ojcostwo a duch tego świata: Apostoł Paweł

a. Ojcostwo duchowe Nowego Przymierza
Pośród elementów duchowości kapłańskiej wymagających radykalnej odnowy koniecznie trzeba wyróżnić duchowe ojcostwo katolickiego księdza. Ten aspekt duchowości kapłańskiej możemy odczytać w słowach Jana Pawła II z adhortacji Pastores dabo vobis:

"Kapłan jest wezwany, by sprawować władzę i posługę Jezusa Chrystusa, Głowy i Pasterza Kościoła, ożywiając wspólnotę kościelną i kierując nią, czyli gromadząc 'rodzinę Bożą ożywioną braterską jednością'" (PDV 26).

„Rodzina Boża ożywiona braterską jednością” – to cytat z dokumentu II Soboru Watykańskiego. Jeszcze wyraźniej brzmi to w wersji łacińskiej: „[ducens] familiam Dei ut fraternitatem in unum”, a więc kapłan prowadzi rodzinę Bożą ku jedności jako wspólnotę braci. Kościół nie tylko jest „ożywiany braterską jednością, ale po prostu jest „braterstwem”, czyli rodzinną wspólnotą. Kluczowe słowa papieskiego dokumentu następują zaraz potem:

"Ta posługa wymaga od kapłana intensywnego życia duchowego, bogatego w przymioty i cnoty potrzebne osobie, która 'przewodzi' i 'kieruje' wspólnotą, 'starszemu' w najbardziej szlachetnym i pełnym sensie tego słowa" (PDV 26).

Tu znowu trzeba nam się odnieść do łaciny, tym razem do łacińskiego tekstu Pastores dabo vobis. Pojawia się tam dobitne wyjaśnienie: „«senioris» seu «presbyteri»”. W polskiej wersji zabrakło dopowiedzenia „prezbiterzy” – a więc greckiego odpowiednika łacińskiego „senior” czy polskiego „starszy”.

„Prezbiter” („presbyteros”) to biblijne określenie kapłana chrześcijańskiej wspólnoty. Jest to określenie wywołujące mnóstwo skojarzeń zaczerpniętych z przebogatej tradycji Pisma Świętego. Tym określeniem nazwany jest np. „starszy syn” spośród dwóch braci w opowieści o synu marnotrawnym – „ho hios ho presbyteros” (Łk 15, 25). Tym samym też mianem obdarzano osoby sprawujące urząd pasterski we wspólnocie. Kiedy Paweł i Barnaba przybyli do Jerozolimy, zostali tam przyjęci „przez Kościół, Apostołów i starszych [a więc właśnie presbyteroi]” (Dz 15, 4; por. Dz 15, 2. 6. 22. 23). Aby zrozumieć pełnię znaczenia słowa „prezbiter” w odniesieniu do duchowości kapłańskiej, zatrzymamy się najpierw nad definicją Kościoła jako rodziny, a potem nad światłem rzucanym na to zagadnienie przez Biblię.

W pierwszej encyklice papieża Benedykta XVI, Deus Caritas est, pojęcie Kościoła jako rodziny pojawia się cztery razy. Papież pisał tam o „miłości Ojca”, który chce „uczynić z ludzkości jedną rodzinę w swoim Synu” (DCE 19), albo nazwał Kościół „rodziną Bożą w świecie” (DCE 25). W takiej właśnie kościelnej rodzinie kapłan jest określony mianem „senior”, „prebyteros” (PDV 26), co biblijnie oznacza kogoś starszego w rodzinie – starszego syna lub brata.

Wynikają z tego ważne konsekwencje duchowe. Kapłan to nie tylko przejściowa funkcja, której można by się zrzec wskutek zmęczenia („wypalenia”) lub zmiany planów życiowych, albo która ustawałaby po wypełnieniu obowiązków służbowych i przejściu na emeryturę. Kapłaństwo to nieodwołalne miejsce w rodzinie Kościoła, które trwa już na zawsze. Podobnie jak nie można przestać być starszym synem lub bratem, jeśli już się nim jest, tak samo ma się sprawa z kapłaństwem otrzymanym na mocy święceń. Tego miejsca w duchowej rodzinie Kościoła nie neguje nawet zdrada! Judasz, jakkolwiek zdradził Jezusa, a nawet popełnił samobójstwo, to jednak pozostawił po sobie apostolskie miejsce („stolicę”) do zajęcia. Nowo wybrany Apostoł Mateusz nie zaczyna zupełnie od nowa, ale przejmuje biskupstwo (episkopat, ἐπισκοπή) Judasza, a więc właśnie jego urząd; ktoś musi zająć opuszczone przez poprzednika miejsce (por. Dz 1, 20). Jest to trwałe miejsce w rodzinie Kościoła, które kapłan i duszpasterz ma wypełniać przez całe życie.

Jest tak dlatego, że kapłaństwo zostało przyjęte jako sakrament święceń, który, ustanawiając nową relację z Chrystusem, buduje też nowe relacje rodzinne w Kościele Bożym. Nowe relacje, a nie tylko nowe zadania do wypełnienia. Jest tu pewna analogia z małżeństwem zawartym między obcymi sobie niegdyś osobami, które sakramentalnie wiążą się przez przymierze. Wynika przecież z niego nie jakaś liczba usług czy transakcji, ale fundamentalna zmiana życiowej sytuacji i związek ludzi „w zdrowiu i w chorobie, w dobrej i złej doli, aż do końca życia”. Analogicznie sakrament święceń jako przymierze Boga z Jego ludem ustanawia kapłana starszym synem w rodzinie Bożej albo ojcem w tej rodzinie. Podobnie jak przez przysięgę małżeńską powstaje nowa więź rodzinna, tak przez przysięgę Boga (łac. „sacramentum” pierwotnie oznaczało wojskową przysięgę) tworzy się nowe, duchowe pokrewieństwo między kapłanem a wspólnotą wierzących, które trwa „w zdrowiu i w chorobie, w dobrej i złej doli, aż do końca życia”.

Już w Starym Testamencie kapłan jawi się jako ojciec. „Pewien młody człowiek w Betlejem judzkim był lewitą. «Zostań u mnie – rzekł do niego Mika – i bądź mi ojcem i kapłanem” (por. Sdz 17, 7-12). Jest to przykład prawdy o szerszym, zastosowaniu:

"W starożytności na Bliskim Wschodzie (Izrael, Asyria, Babilonia) istniało ścisłe powiązanie ojcostwa i kapłaństwa. W czasach patriarchów ojcowie i pierworodni synowie sprawowali posługę kultu budując ołtarze i składając ofiary za swoje rodziny (Rdz 12, 8; 22, 9-13; 31, 54; 46, 1; Hi 1, 5). Za czasów Mojżesza Bóg wyniósł Aarona i jego lewickich synów (Wj 40, 12-15), aby byli ojcami i kapłanami plemiennej rodziny Izraela (Sdz 17, 10; 18, 19). Ta sama zasada przenosi się w sensie duchowym na czas Nowego Przymierza, gdzie Chrystus, nasz wielki arcykapłan, ustanawia mężczyzn do posługi duchowego ojcostwa dla 'pełnienia służby kapłańskiej [dosł. służby liturga – λειτουργός] dla Bożej Ewangelii' (Rz 15, 16 BP)"[6].

Tym bardziej jest tak w Nowym Przymierzu. O tym mówił także św. Paweł: „nie macie wielu ojców: ja to właśnie zrodziłem was w Chrystusie” (1 Kor 4, 14-17). Jest to ojcostwo Nowego Przymierza w porządku nadprzyrodzonym. I tak jak naturalny ojciec przekazuje dzieciom swoje naturalne podobieństwo, tak ojciec duchowy przekazuje moc duchowego upodabniania się do Chrystusa w chrzcie i bierzmowaniu, a zwłaszcza w Eucharystii[7].

W świetle tego, że Kościół jest rodziną, trzeba na nowo przemyśleć, co to znaczy być księdzem w Kościele. Każda gromadząca się grupa kościelna − podczas Eucharystii, katechezy, pielgrzymki, czy odpoczynku − potrzebuje duchowego ojca. Dlatego właśnie mówimy na papieża „Ojciec Święty”, a wyrażenie „ojcze duchowny” − jest kierowane nie tylko do zakonników. Tak wierni zwracają się niekiedy do każdego księdza. To wielki zaszczyt, ale jeszcze bardziej wielkie zobowiązanie, do którego trzeba dorastać przez całe kapłańskie życie.

b. Kapłaństwo mężczyzn, kapłaństwo kobiet?
Powiązanie chrześcijańskiego prezbiteratu, czyli kapłaństwa służebnego Nowego Testamentu z ojcostwem wiąże się też z zadawanym dziś często pytaniem: Dlaczego prezbiterami nie bywają kobiety? Zdarza się, że jako uzasadnienie sakramentalnego kapłaństwa zarezerwowanego tylko dla mężczyzn, podaje się motywy społeczne, często powiązane jeszcze z dawno minionymi czasami. Przy okazji dezawuuje się autorytet Pisma Świętego w tej materii, używając takich sformułowań, jak: „dwuwiersz [na ten temat] winien być interpretowany w duchu ówczesnej epoki” (1 Kor 14, 34, przypis w Biblii Tynieckiej [dalej skrót BT], s. 1303). Czytelnik mógłby odnieść wrażenie, że wobec tego dziś nie musimy się tym aż tak bardzo przejmować. Tymczasem na pewno każdy tekst winien być interpretowany w duchu epoki, w której został napisany, ale poprzestanie na takim ogólniku jest nieco kłopotliwe dla duszpasterza pragnącego wzorować swoje życie na Piśmie Świętym.

Innym razem zaś odsyłano kobiety do roli milczącego tłumu w Kościele, argumentując, że „tak uczy Pismo”. Ważne jest więc, aby najpierw zrozumieć integralne nauczanie św. Pawła na ten temat, a dopiero potem wyciągać wnioski. Zauważmy najpierw, że na pierwszy rzut oka rzeczywiście wydaje się, że kobiety nigdy nie mogą głosić nauczania w Kościele w żadnej formie. Apostoł pisze przecież:

"Nauczać zaś kobiecie nie pozwalam ani też przewodzić nad mężem, lecz [chcę, by] trwała w cichości" (1 Tm 2, 12).

"Tak jak to jest we wszystkich zgromadzeniach świętych, kobiety mają na tych zgromadzeniach milczeć; nie dozwala się im bowiem mówić, lecz mają być poddane, jak to Prawo nakazuje. A jeśli pragną się czego nauczyć, niech zapytają w domu swoich mężów. Nie wypada bowiem kobiecie przemawiać na zgromadzeniu" (1 Kor 14, 33-35).

Jest to jednak na razie dopiero połowa prawdy. Druga połowa zawarta jest w innych fragmentach tekstów Pisma Świętego, gdzie najwyraźniej uczy się jednak o kobietach głoszących w Kościele. Zacznijmy od zesłania Ducha Świętego w dzień Pięćdziesiątnicy:

"[... ] spełnia się przepowiednia proroka Joela: W ostatnich dniach – mówi Bóg – wyleję Ducha mojego na wszelkie ciało, i będą prorokowali synowie wasi i córki wasze [οἱ υἱοὶ ὑμῶν καὶαἱ θυγατέρες ὑμῶν]" (Dz 2, 16-17).

Rzeczywiście takie proroctwo można znaleźć w Starym Testamencie:

"I wyleję potem Ducha mego na wszelkie ciało, a synowie wasi i córki wasze prorokować będą, starcy wasi będą mieć sny, a młodzieńcy wasi będą mieć widzenia. Nawet na sługi i służebnice wyleję Ducha mego w owych dniach" (Jl 3, 1-2).

Zarówno u proroka Joela, jak i w tekście powtórzonym za Joelem w Dziejach Apostolskich dwukrotnie podkreśla się udział zarówno mężczyzn, jak i kobiet w prorokowaniu jako jeden ze znaków ostatecznego wylania Ducha Świętego: „synowie wasi i córki wasze prorokować będą”; „na sługi i służebnice wyleję Ducha mego”. A prorokowanie to na pewno publiczne przemawianie, głoszenie słowa w obecności innych. Wygląda na to, że sprawa udziału kobiet w przepowiadaniu Dobrej Nowiny jest bardziej skomplikowana, niż pierwotnie się to wydawało.

Prorokowanie zarówno kobiet, jak i mężczyzn, a więc publiczne przemawianie, odnotowane jest też w opisach życia pierwotnego Kościoła. Czasem nawet odnosi się do ustalonej posługi głoszenia słowa w formie prorokowania:

"Weszliśmy do domu Filipa ewangelisty, który był jednym z Siedmiu, i zamieszkaliśmy u niego. Miał on cztery córki, dziewice – prorokinie. Kiedyśmy tam przez dłuższy czas mieszkali, przyszedł z Judei pewien prorok, imieniem Agabos" (Dz 21, 8-9).

Podobne uwagi można odnieść do posługi przekazywania wiary innym ludziom, a więc jakiejś formy ewangelizacji i katechizacji. Czynili to zarówno mężczyźni, jak i kobiety, a w tym wypadku Pryscylla:

"Pewien Żyd, imieniem Apollos, rodem z Aleksandrii, człowiek uczony i znający świetnie Pisma przybył do Efezu. Znał on już drogę Pańską, przemawiał z wielkim zapałem i nauczał dokładnie tego, co dotyczyło Jezusa, znając tylko chrzest Janowy. Zaczął on odważnie przemawiać w synagodze. Gdy go Pryscylla i Akwila usłyszeli, zabrali go z sobą i wyłożyli mu dokładnie drogę Bożą" (Dz 18, 24-26).

Taki sam wniosek wyciągniemy, czytając jeden z opisów apostolskiej ewangelizacji:

"W szabat wyszliśmy za bramę nad rzekę, gdzie – jak sądziliśmy – było miejsce modlitwy. I usiadłszy, rozmawialiśmy z kobietami, które się zeszły. Przysłuchiwała się nam też pewna „bojąca się Boga” kobieta z miasta Tiatyry imieniem Lidia, która sprzedawała purpurę. Pan otworzył jej serce, tak że uważnie słuchała słów Pawła. [...] została ochrzczona razem ze swym domem" (Dz 16, 13-15).

Lidia po wysłuchaniu Dobrej Nowiny sprawiła, że cała jej rodzina nawróciła się, zatem musiała im tę wiarę przekazać.

Mamy więc pewną liczbę wersetów św. Pawła, które wydają się bardzo rygorystycznie stawiać sprawę: „kobieta w Kościele niech milczy”, i mamy też inne wersety, które wydają się opisywać powszechną praktykę udziału kobiet w głoszeniu słowa, również w misjach prowadzonych przez św. Pawła. Jak to wyjaśnić?

Może po prostu sam Apostoł Paweł stał się z biegiem lat bardziej rygorystyczny, niż było to w Kościele na początku, w dzień Pięćdziesiątnicy? Chyba jednak nie. W tym samym liście do Koryntian (1 Kor), skąd pochodzi fragment: „Nie wypada bowiem kobiecie przemawiać na zgromadzeniu”, św. Paweł komentował pewne szczegóły dotyczące zachowania się na wspólnej modlitwie z udziałem kobiet.

Najpierw pisał, jak ma się zachować:
– „Każdy mężczyzna, modląc się lub prorokując”,
a zaraz w następnym zdaniu, jakie zachowanie przystoi kobiecie:
– „Każda zaś kobieta, modląca się lub prorokująca” (1 Kor 11, 4-5).

Wygląda na to, iż uważał za tak oczywiste publiczne prorokowanie zarówno mężczyzn, jak i kobiet, że ich role omawiał paralelnie. Jak wyjaśnić tę pozorną sprzeczność? Jeśli Paweł rzeczywiście miał na myśli w 1 Kor 14 i w 1 Tm 2, że kobieta w Kościele ma po prostu nie odzywać się, to całość przekazu Nowego Testamentu w tej kwestii sprawia wrażenie chaotyczne: jeden z mesjańskich znaków – „synowie wasi i córki wasze prorokować będą” (Dz 2) – zostałby już po kilku latach wprost zakazany. Wydaje się to niemożliwe. Odpowiedzi trzeba więc szukać w pytaniu: Czy dokładna lektura tekstu nie podpowie nam, co naprawdę miał na myśli Apostoł?

Najwidoczniej kobiety mają głosić słowo, ale na sposób „prorokowania”. Co to oznacza? „Ten, kto prorokuje, mówi ku zbudowaniu ludzi, ku ich pokrzepieniu i pociesze” (1 Kor 14, 3). Jest tu więc miejsce dla katechezy, dla duchowej konferencji, rekolekcyjnej nauki i wielu innych form publicznego dzielenia się wiarą w Kościele. To mogą robić kobiety na równi z mężczyznami, jak wskazują teksty Nowego Testamentu i praktyka dzisiejszego Kościoła – z katechetkami czy animatorkami wspólnot w wielu ruchach odnowy eklezjalnej.

Czymś innym jest natomiast oficjalne głoszenie słowa w imieniu Kościoła, a zwłaszcza podczas liturgii: myślimy tu o homilii prezbitera (lub diakona) albo o encyklice papieża. Takie nauczanie w imieniu Kościoła związane jest z oficjalnym kościelnym „przewodzeniem” wspólnocie (1 Tm 2, 12-15) i „roztrząsaniem” dogmatycznych i dyscyplinarnych problemów (czyli autorytatywnym rozstrzyganiem, por. 1 Kor 14, 33-35). Takie właśnie nauczanie czy mówienie w Kościele miał na myśli Apostoł:

"'Nauczać kobiecie nie pozwalam' nie jest absolutnym zakazem, który odnosiłby się do wszystkich okoliczności, ale do wyłączenia kobiet z posługi takiego nauczania, które wykonywane jest przez wyświęconych duchownych (1 Kor 14, 34-35). Paweł nie zaprzecza równej godności mężczyzn i kobiet w Chrystusie (Ga 2, 28) albo zdolności kobiet do modlitwy i prorokowania w kontekście nabożeństw. Kobiety spełniają nieocenioną posługę, kiedy nauczają wiary w innych kontekstach przez słowo i chrześcijański przykład (Tt 2, 3-4). [Dlatego też] zgodnie z nauczaniem Kościoła Paweł zabrania kobietom sprawowania oficjalnej funkcji nauczania w [liturgicznym] zgromadzeniu chrześcijańskim"[8].

Taki jest sens wypowiedzi Apostoła w 1 Tm 2 oraz w 1 Kor 14. Nie chodzi tu po prostu o jakiekolwiek „mówienie” w Kościele, ale o takie, które wiąże się z „przewodzeniem”. A przewodzenie liturgii powiązane z autorytatywnym nauczaniem to rola prezbitera. Taki jest sens wypowiedzi Apostoła: kobieta nie jest prezbiterem, nie przewodzi jako prezbiter w Kościele i nie przemawia jako prezbiter; nie jest następcą Piotra (papieżem), nie jest następcą Apostołów (biskupem), nie jest prezbiterem. Jeśli kobieta głosi w Kościele, to nie jest to „nauczanie” (διδάσκειν), ale coś innego – właśnie „prorokowanie” (προφητεία). Pomocne też będą takie współczesne określenia, jak „świadectwo”, „zachęta”, „katecheza”.

Jeszcze wyraźniej widać to w innym tekście Apostoła, tym z Pierwszego Listu do Koryntian:

"Prorocy niech przemawiają po dwóch albo po trzech, a inni niech to roztrząsają! Gdy zaś komuś innemu z siedzących dane będzie objawienie, pierwszy niech zamilknie. Możecie bowiem w ten sposób prorokować wszyscy, jeden po drugim, aby wszyscy byli pouczeni i podniesieni na duchu. A dary duchowe proroków niechaj zależą od proroków! Bóg bowiem nie jest Bogiem zamieszania, lecz pokoju. Tak jak to jest we wszystkich zgromadzeniach świętych, kobiety mają na tych zgromadzeniach milczeć; nie dozwala się im bowiem mówić, lecz mają być poddane, jak to Prawo nakazuje. A jeśli pragną się czego nauczyć, niech zapytają w domu swoich mężów! Nie wypada bowiem kobiecie przemawiać na zgromadzeniu" (1 Kor 14, 29-35).

W związku z tą wypowiedzią pojawia się pytanie o to, kto ma pełnić w Kościele rolę prezbitera, a więc m.in. o autorytet rozstrzygania o tym, co należy głosić na spotkaniu modlitewnym, a czego głosić nie potrzeba. Nie chodzi tu o każde „mówienie” w Kościele, bo trzy rozdziały wcześniej Apostoł wyraźnie uznał za oczywiste, że prorokowanie (czyli zabieranie głosu dla zbudowania, dla pokrzepienia i pociechy) nie jest zależne od płci. Jest natomiast od niej zależne miejsce w prezbiteracie: to prezbiterzy czuwają nad kościelnym porządkiem zgromadzonego Kościoła.

Takiej interpretacji trzymano się zawsze w Tradycji Kościoła. Kobiety przemawiając publicznie w Kościele często zmieniały historię. Zacznijmy od przykładów ze średniowiecza: św. Joanna d’Arc zachęciła lud do zwycięskiego boju, św. Katarzyna ze Sieny przekonała papieża do powrotu do Rzymu. Podobnie przełomową rolę odegrała za naszych czasów św. s. Faustyna, kiedy radykalnie zmieniła myślenie Kościoła o miłosierdziu Bożym. Ale za życia św. Joanny, św. Katarzyny czy św. Faustyny papieżami, biskupami i prezbiterami byli – zgodnie z nauką Nowego Testamentu – mężczyźni jako ojcowie w kościelnej rodzinie. Nie znaczy to, że byli ważniejsi – przecież zwykle nazwiska proboszczów parafii albo biskupów diecezji tych świętych kobiet znane są tylko badaczom nauk historycznych, a imiona św. Katarzyny czy św. Faustyny znają wszyscy. Oznacza to, że Boże powołanie jest dla nich inne.

Podobnie i dziś kobiety bywają ogłaszane doktorami Kościoła (św. Teresa z Lisieux), są katechetkami w szkołach i teologami. Mogą też głosić na spotkaniach modlitewnych „proroctwa”, czyli słowa zbudowania, pokrzepienia, pociechy, świadectwa, zachęty i katechezy. Natomiast biblijnie rzecz biorąc, lepiej byłoby zachować termin „nauczanie” (διδάσκειν) dla liturgicznej homilii prezbitera lub dla oficjalnego dokumentu Kościoła.

c. Rodzinne realia nowotestamentowego Kościoła
Ewangelizacyjne i sakramentalne czynności kapłańskie wykazują wiele podobieństw do życia naturalnej rodziny[9]. Dlatego prezbiter wspólnoty chrześcijańskiej winien zdać sobie sprawę, że jego posługa nie jest podobna do pracy w wojsku lub w firmie, ale w rodzinnym domu: „[piszę], byś wiedział, jak należy postępować w domu Bożym [ἐν οἴκῳ θεοῦ], który jest Kościołem Boga żywego, filarem i podporą prawdy” (1 Tm 3, 15). Stąd też duszpasterstwo to zarządzanie domostwem Bożym, służenie „planowi Bożemu [οἰκονομία] zgodnie z wiarą” (1 Tm 1, 4). A „οἰκονομία” odwołuje się do źródła „οἶκος” – dom. To właśnie dlatego, „jeśli ktoś nie umie stanąć na czele własnego domu, jakżeż będzie się troszczył o Kościół Boży?” (1 Tm 3, 5). Zakłada się więc, że pasterze będą duchowymi ojcami. Dlatego niezdolność do nadzorowania spraw własnej rodziny i domostwa każe przypuszczać o braku wymaganych cnót, aby być pasterzem Bożego domostwa, którym jest Kościół[10]. Podobnie w Liście do Galatów chrześcijańscy współwyznawcy nazwani są „domostwem” (οἰκεῖος – Ga 6, 10), mieszkańcami tego samego domu.

Po pierwsze więc – kapłan jest obecny przy chrzcie, który jest nowym narodzeniem chrześcijanina do rodziny Bożej. Chrzest jest nowym narodzeniem, a chrześcijanin nie rodzi się jako bezdomny i sierota, ale członek rodziny: „Nie jesteście już obcymi i przychodniami, ale jesteście współobywatelami świętych i domownikami Boga” (Ef 2, 19). W najgłębszym sensie ojcem tej nowej rodziny jest Bóg: „Na dowód tego, że jesteście synami, Bóg wysłał do serc naszych Ducha Syna swego, który woła: Abba, Ojcze!” (Ga 4, 6). Wskutek tego Kościół podobny jest do matki nowo narodzonych synów Bożych, którzy są nazwani potomstwem Niewiasty: „I rozgniewał się Smok na Niewiastę, i odszedł rozpocząć walkę z resztą jej potomstwa, z tymi, co strzegą przykazań Boga i mają świadectwo Jezusa” (Ap 12, 17). Dlatego też chrześcijanin ma rodzeństwo, tych: „którzy pełnią wolę Ojca mego, ci są moimi braćmi, siostrami i matką” (Mk 3, 34). Najbliższymi duchowymi krewnymi chrześcijanina są współwierzący tu, na ziemi, ale potem także duchowi członkowie kościelnej rodziny w pełni Królestwa Bożego, od Maryi poczynając, poprzez wszystkich naszych świętych patronów. „W życiu świętych nie należy brać pod uwagę jedynie ich ziemskiej biografii, ale także ich życie i dzieło w Bogu, po śmierci. Jeśli chodzi o świętych jest jasne: kto zmierza ku Bogu, nie oddala się od ludzi, ale staje się im prawdziwie bliski” (DCE 42) – pisze papież Benedykt XVI. Ten sam apel o ducha rodzinnego w Kościele zauważymy w pouczeniach Apostoła skierowanych do jego ucznia Tymoteusza: „Starszego wiekiem nie strofuj, lecz nakłaniaj prośbą jak ojca, młodszych – jak braci, starsze kobiety – jak matki; młodsze – jak siostry, z całą czystością!” (1 Tm 5, 1).

W rodzinie Bożej kapłan jest prezbiterem, to znaczy „starszym” – starszym bratem pełniącym funkcje kapłańskie. Pamiętamy słowa Jana Pawła II: „kapłan «przewodzi» i «kieruje» wspólnotą” jako „«starszy» w najbardziej szlachetnym i pełnym sensie tego słowa” (por. PDV 26). Podobnie jak w rodzinie wszyscy noszą to samo nazwisko, tak w Kościele wszyscy nosimy to samo duchowe miano: „w Antiochii po raz pierwszy nazwano uczniów chrześcijanami” (Dz 11, 26), a przecież imię chrześcijanina (christianos) wszyscy wierzący zaczerpnęli od imienia samego Chrystusa − Christos. On jest założycielem tej nowej, kościelnej rodziny, jest „pierworodnym między wielu braćmi” (Rz 8, 29). Przypomina to papież Benedykt XVI, pisząc, że od początku publicznej misji Jezusa Maryja wiedziała: „Syn musi teraz założyć nową rodzinę” (DCE 41).

Kapłan dokonuje sakramentalnego pojednania w rodzinie Bożej, którym jest spowiedź. Sam Ojciec Niebieski chce, abyśmy wyznając Mu grzechy, czynili to we wspólnocie Kościoła. Najlepszą ilustracją tej prawdy jest przypowieść z synu marnotrawnym (Łk 15, 11-32). Ojciec pragnie przebaczyć grzechy młodszemu synowi, ale chce, by pojednanie dokonało się także pomiędzy braćmi. Podczas spowiedzi prezbiter („ho hios ho presbyteros”) posługujący łaską rozgrzeszenia, słyszy od Boga Ojca: „Moje dziecko, ty zawsze jesteś przy mnie i wszystko moje do ciebie należy. A trzeba się weselić i cieszyć z tego, że ten brat twój był umarły, a znów ożył, zaginął, a odnalazł się” (Łk 15, 31-32). Ojciec chce, aby ten, który do tej pory „napełniał swój żołądek strąkami, którymi żywiły się świnie”, od teraz zaczął przechadzać się w domu Bożym „odziany w najlepszą szatę, z pierścieniem na ręku i w sandałach na nogach” (por. Łk 15, 16 i 22). Wspólnotowo-rodzinny wymiar pojednania dochodzi do głosu także podczas liturgii Mszy św.: „Spowiadam się Bogu wszechmogącemu i wam, bracia i siostry”, mówimy zachęceni tekstem Biblii: „Wyznawajcie zatem sobie nawzajem grzechy” (Jk 5, 16), a wtedy: „jeśli wyznajemy nasze grzechy, Bóg jako sprawiedliwy nam je odpuści” (1 J 1, 9).

Jak w rodzinie naturalnej obchodzimy imieniny lub urodziny, tak w kościelnej rodzinie świętujemy „urodziny dla nieba” (data męczeństwa), wspominając świętych z długiej historii Kościoła. Pismo Święte na wielu miejscach podkreśla rodzinną więź świętych ze wspólnotą Kościoła na ziemi. Tak właśnie Apostoł Paweł mówi o wierzących, że są „potomstwem, które ma wiarę Abrahama: on to jest ojcem nas wszystkich” (por. Rz 4, 16). Apostoł Piotr uświadamia wierzącym niewiastom: „Sara była posłuszna Abrahamowi: stałyście się jej dziećmi” (1 P 3, 6). Maryjna figura Kościoła z rozdziału 12 Księgi Apokalipsy staje się okazją do przypomnienia, że być chrześcijaninem oznacza należeć do dzieci Maryi: „I rozgniewał się Smok na Niewiastę, i odszedł rozpocząć walkę z resztą jej potomstwa, z tymi, co strzegą przykazań Boga i mają świadectwo Jezusa” (Ap 12, 17). W końcu zaś sam Apostoł mówił Koryntianom, że czuje się duchowym ich ojcem: „Choćbyście mieli dziesiątki tysięcy wychowawców w Chrystusie, nie macie wielu ojców: ja to właśnie przez Ewangelię zrodziłem was w Chrystusie Jezusie” (1 Kor 4, 15). W późniejszych czasach do tych przykładów protoplastów rodziny chrześcijańskiej dołączyła cała litania do wszystkich świętych.

Szczytem przeżywania rodzinności Kościoła jest ofiarna uczta w rodzinie Bożej, czyli Eucharystia. W samym centrum zgromadzenia chrześcijańskiego stoi coś, co zaskakuje rodzinnością: ofiarny ołtarz, który jest jednocześnie stołem, i to stołem zastawionym. Biały obrus, naczynia, chleb i wino – to wszystko są znaki uczty, w której Jezus daje nam siebie w ofierze, dlatego dzieje się to na ołtarzu. Daje nam siebie w ofiarnej uczcie − dlatego potrzebny jest stół. Przypominamy sobie jakże trafne słowa św. Jana Vianneya o liturgicznej posłudze kapłanów: „kto dba, aby tego Chleba nie zabrakło, kto nakrywa do stołu i podaje Go gościom?”[11].

O tym aspekcie duchowości eklezjalnej mówił papież Benedykt XVI:

"Kościół jest niczym rodzina ludzka, ale jest też jednocześnie wielką rodziną Boga, przez którą tworzy On przestrzeń wspólnoty i jedności, ogarniającą wszystkie kontynenty, kultury i narody. Dlatego radujemy się z przynależności do tej wielkiej rodziny; cieszymy się, że mamy braci i przyjaciół na całym świecie. […] Doświadczamy właśnie tutaj, w Kolonii, jak pięknie należeć do rodziny rozległej jak świat, obejmującej niebo i ziemię, przeszłość, teraźniejszość i przyszłość wszystkich części ziemi"[12].

Ostatecznie więc:

"Chrystus potrzebuje kapłanów, którzy będą dojrzali, męscy, zdolni do praktykowania duchowego ojcostwa. Aby to nastąpiło, trzeba rzetelności wobec siebie, otwartości wobec kierownika duchowego i ufności w miłosierdzie Boże"[13].

Kapłan zawsze jest duchowym ojcem, czy tego chce, czy nie chce: chce – jeśli może zauważyć po latach błogosławiony owoc swojego nauczania i przykładu swojego życia; nie chce – jeśli skutek jego słów, a zwłaszcza przykładu, okazuje się bynajmniej nie błogosławiony, a raczej przeklęty...

1.3. „Młodszy starszy” we wspólnocie: kapłan jako brat
Kapłan, czyli „starszy” to – jak widzieliśmy – nie tylko figura ojca, ale także starszego brata. Oznacza to również, że kapłańskie radości związane są ściśle z doznawaniem błogosławieństwa w skutecznej ewangelizacji. Bywa to trudne, a pokusa duchowej wyższości z tytułu bycia osobą duchowną jest stałym zagrożeniem dla świadectwa duchowości kapłańskiej. Zostało to wpisane bardzo precyzyjne w drugą część przypowieści o miłosiernym ojcu (Łk 15, 11-32).

Ostatecznym celem duszpasterstwa, naszych kazań, katechez, rekolekcji, konfesjonału, jest doprowadzenie ludzi do szczęśliwej sytuacji powrotu, do wyznania: „Ojcze, zgrzeszyłem względem ciebie” (Łk 15, 21). Nawrócenie, o które staramy się w duszpasterstwie, to powód do radości:

"Ojciec rzekł do swoich sług: 'Przynieście szybko najlepszą szatę i ubierzcie go; dajcie mu też pierścień na rękę i sandały na nogi! [...] będziemy ucztować i bawić się, ponieważ ten mój syn był umarły, a znów ożył; zaginął, a odnalazł się'" (Łk 15, 22-23).

Kiedy Papież Jan Paweł II w liście do kapłanów komentował ikonę biblijną o Zacheuszu, powiedział, że każda spowiedź, każdy sakrament pokuty, powinien zakończyć się „tym samym wybuchem radości, jaki spowodowały słowa Chrystusa w Zacheuszu, który «zszedł […] z pośpiechem i przyjął Go rozradowany» (Łk 19, 6)”. Spowiedź powinna zakończyć się taką radością, jak u Zacheusza. „Kiedy spotyka się Jezusa jako dar, wówczas najbardziej wymagające prawa nabierają tej lekkości, jaka płynie z łaski: «Jeśli pozwolicie się prowadzić Duchowi, nie znajdziecie się w niewoli Prawa» (Ga 5, 18)”[14].

W ewangelicznej przypowieści szybko jednak pojawiła się pokusa nieustannie czyhająca na prezbitera jako „brata starszego” („ho hios ho presbyteros”) (Łk 15, 25). Na wieść o tym, że powrót grzesznika stał się powodem do większej radości niż jego własna wieloletnia i wierna służba: „rozgniewał się i nie chciał wejść” (Łk 15, 28). Skutkiem tego sam wyłączył się ze wspólnoty Bożego domostwa i sam z kolei musiał stać się przedmiotem ewangelizacji: „ojciec jego wyszedł i tłumaczył mu...” (Łk 15, 28). Godna podziwu wierność połączyła się niestety z poczuciem wyższości, a skutkiem tego pojawiła się zazdrość o to, jak łatwo grzesznikowi o łaskę powrotu do domu. Nowa ewangelizacja takiego „starszego” (prezbitera) polega nie na uwolnieniu od ciężkich grzechów zewnętrznych, ale na uwolnieniu radości serca płynącej z tego, że jest się zaproszonym do zwyciężania z Chrystusem w Duchu Świętym: „trzeba się weselić i cieszyć z tego, że ten brat twój był umarły, a znów ożył, zaginął, a odnalazł się” (Łk 15, 32). Nawrócenie grzesznika staje się radością domową: „gdy znajdzie zagubioną owcę, bierze z radością na ramiona i wraca do domu; sprasza przyjaciół i sąsiadów i mówi im: «Cieszcie się ze mną»” (por. Łk 15, 5-6). Dlatego też „uczniowie wrócili pełni radości, mówiąc: «Panie, przez wzgląd na Twoje imię nawet złe duchy nam się poddają»” (Łk 10, 17).

Starszeństwo „brata starszego” ma charakter duchowy, a nie biologiczny, nie mierzy się go liczbą lat w kalendarzu. Dlatego św. Paweł pisał do Tymoteusza: „Niechaj nikt nie lekceważy twego młodego wieku, lecz wzorem bądź dla wiernych w mowie, w obejściu, w miłości, w wierze, w czystości!” (1 Tm 4, 12).

1.4. Współgrzesznik
Kiedyś była to lustracja duchownych, potem rozgłaśniane moralne nadużycia w tym środowisku, jutro zapewne będzie to znowu coś innego. „Boimy się − zdarzyło mi się słyszeć przy takich okazjach − czy nie będzie fali odejść z Kościoła”. Trzeba sobie przypomnieć: pierwsze księgi lustracji Kościoła to cztery Ewangelie, Dzieje Apostolskie i listy świętego Pawła. I tam znajdziemy pierwsze opisy grzechów pośród duchowieństwa.

To właśnie na kartach Nowego Testamentu po raz pierwszy ujawniono tych, którzy współpracowali z wrogami Kościoła. Czyż nie czytaliśmy w Piśmie, że gdy pojmano św. Szczepana, wszyscy wrogowie Kościoła „podnieśli wielki krzyk, zatkali sobie uszy i rzucili się na niego wszyscy razem; wyrzucili go poza miasto i kamienowali, a świadkowie złożyli swe szaty u stóp młodzieńca, zwanego Szawłem” (Dz 7, 57-58). Kiedy zaś Szczepan skonał, „Szaweł zgadzał się na zabicie go” (Dz 8, 1). W natchnionej księdze Biblii nie skrywano i tego, że Szaweł „niszczył Kościół, wchodząc do domów porywał mężczyzn i kobiety, i wtrącał do więzienia”. W ujawnionych aktach biblijnych, a były to akta apostolskie, przeczytać możemy: „Szaweł ciągle jeszcze siał grozę i dyszał żądzą zabijania uczniów Pańskich. Udał się do arcykapłana i poprosił go o listy […], aby mógł uwięzić i przyprowadzić do Jerozolimy mężczyzn i kobiety, zwolenników [chrześcijańskiej] drogi” (Dz 9, 1-2). Ujawniano wszystko. I nie było fali odejść. Wręcz przeciwnie: była fala przyjść do Kościoła:

"Zapytali Piotra: 'Cóż mamy czynić, bracia?' – 'Nawróćcie się – powiedział do nich Piotr – i niech każdy z was ochrzci się w imię Jezusa Chrystusa na odpuszczenie grzechów waszych, a weźmiecie w darze Ducha Świętego'. [...] napominał ich też: „Ratujcie się spośród tego przewrotnego pokolenia!» […] I przyłączyło się owego dnia około trzech tysięcy dusz" (Dz 2, 37-41).

Nawróciły się tysiące. A ten, kto napominał: „Ratujcie się spośród przewrotnego pokolenia”, dobrze wiedział, o czym mówi. Bo i on sam potrzebował ratunku ze swoich grzechów. Była taka noc, kiedy Piotr wołał: „Panie, z Tobą gotów jestem iść nawet do więzienia i na śmierć”. Była to ta sama noc, kiedy Piotr usłyszał od Jezusa: „Powiadam ci, Piotrze, nie zapieje dziś kogut, a ty trzy razy wyprzesz się tego, że Mnie znasz”. Wszystko to możemy przeczytać w kolejnej księdze lustrującej słabości ludzi Kościoła. Pierwszy tom tych akt nazywa się Ewangelią Mateusza: „Powiedział Piotr: «Choćby wszyscy zwątpili w Ciebie, ja nigdy nie zwątpię». Podobnie zapewniali wszyscy uczniowie” (por. Mt 26, 33-34). Nie musieli długo czekać na sprawdzian swoich słów. A Piotr „Wyszedł na zewnątrz i gorzko zapłakał” (Mt 26, 75). Drugi tom nosi nazwę Ewangelii Marka: „[Piotr] zapewniał: «Choćby mi przyszło umrzeć z Tobą, nie wyprę się Ciebie». I wszyscy tak samo mówili” (Mk 14, 31). Ale kiedy przyszło wymienić tych, którzy pozostali pod krzyżem, Ewangelista wspomina zupełnie inne osoby: „Były tam niewiasty, które przypatrywały się z daleka” (Mk 15, 40). Trzeci tom to Łukaszowa historia Jezusa. Znajdziemy tam bardzo podobne buńczuczne zapewnienia Apostołów. Ale kiedy Jezus ich potrzebował i „przyszedł do uczniów, zastał ich śpiących” (Łk 22, 45). Kolejnym tomem są akta spisane przez umiłowanego ucznia Jezusa. I tam przeczytamy to samo: „Czy jesteś jednym z uczniów tego człowieka? Nie jestem!”; „Czy nie jesteś jednym z jego uczniów? Nie jestem!”; „Czy nie ciebie widziałam razem z nim? Nie znam tego człowieka!” (por. J 18, 17-27).

Kiedy trwała pierwotna ewangelizacja w czasach apostolskich, to wszystko ogłaszano kandydatom do chrześcijaństwa, kiedy przychodzili po chrzest do Kościoła. Od razu mówiono im o słabościach ludzi Kościoła i o mocy Boga, który jest Panem Kościoła. „Aby z Boga była owa przeogromna moc, a nie z nas” (2 Kor 4, 7), wyjaśnia Apostoł. Dlatego właśnie doda w liście do ucznia, który otrzymał charyzmat Tymoteusza:

"Dzięki składam Temu, który mnie przyoblekł mocą, Chrystusowi Jezusowi, naszemu Panu, że uznał mnie za godnego wiary, skoro przeznaczył do posługi mnie, ongiś bluźniercę, prześladowcę i oszczercę […]. Nauka to zasługująca na wiarę i godna całkowitego uznania, że Chrystus Jezus przyszedł na świat zbawić grzeszników, spośród których ja jestem pierwszy" (1 Tm 1, 12-14).

Tu leży druga część tajemnicy Kościoła niegdyś grzesznych pasterzy, którzy pociągali tysiące innych do nawrócenia. Część pierwsza to:

"Unikamy postępowania ukrywającego sprawy hańbiące, nie uciekamy się do żadnych podstępów ani nie fałszujemy słowa Bożego, lecz okazywaniem prawdy przedstawiamy siebie samych w obliczu Boga osądowi sumienia każdego człowieka [...]. Nie głosimy bowiem siebie samych, lecz Chrystusa Jezusa jako Pana" (2 Kor 4, 2. 5).

Ale uzupełnieniem jest świadectwo nawrócenia na dowód działającej mocy Bożej:

"Przechowujemy zaś ten skarb w naczyniach glinianych, aby z Boga była owa przeogromna moc, a nie z nas" (2 Kor 4, 7).

2. Wzory świętych kapłanów
„Pamiętajcie o swych przełożonych,
którzy głosili wam słowo Boże” (Hbr 13)

Pismo Święte zaleca kościelnej wspólnocie pamięć o pasterzach, którzy prowadzili ją na drogach chrześcijańskiego życia: „Pamiętajcie o swych przełożonych, którzy głosili wam słowo Boże, i rozpamiętując koniec ich życia naśladujcie ich wiarę” (Hbr 13, 7). Zarówno Stary, jak i Nowy Testament obfitują we wzory pasterzy w służbie Bogu i Ludowi Bożemu, do których często już się odwoływaliśmy. Gdyby jednak tylko na Piśmie Świętym poprzestać, mogłoby powstać wrażenie, że dar ofiarnych i skutecznych pasterzy jest tylko dawnym wspomnieniem z odległych, biblijnych czasów. Wypada więc powołać się na kolejne przykłady, tym razem z następnych wieków historii Kościoła, aby uświadomić sobie: Pan zawsze jest wierny swojej obietnicy „pasterzy dam wam [pastores dabo vobis]” (Jr 3, 16).

To właśnie uczynimy, zwracając teraz szczególną uwagę na trzech duszpasterzy w historii Kościoła. Pierwszym z nich będzie św. Augustyn (354–430). Dlaczego? Otóż w tekstach Jana Pawła II odnoszących się do duchowości kapłańskiej znajdziemy wyjątkowo dużo cytatów z dzieł tego wielkiego pasterza i jednocześnie doktora Kościoła. Przejrzymy je, aby zrozumieć, dlaczego ten starożytny duszpasterz bywa stawiany także dziś jako wzorzec kapłańskiej duchowości.

Drugim będzie św. Jan Vianney (1786–1859). Powodem jest fakt, że za naszych czasów papież Benedykt XVI właśnie jego na nowo postawił jako niezwykle aktualny wzór kapłaństwa. Potrzebna jest, przypomniał papież:

"[...] odnowiona i radosna świadomość wielkości Bożego daru, skonkretyzowanego we wspaniałych postaciach wielkodusznych duszpasterzy, zakonników żarliwych miłością Boga i dusz, światłych i cierpliwych kierowników duchowych. [A właśnie] pod tym względem nauczanie i przykład św. Jana Marii Vianneya mogą być dla wszystkich istotnym punktem odniesienia”[15].

Zakończymy przykładem niemieckiego księdza Gerharda Hirschfeldera (1907–1942). Jest to wprawdzie ksiądz o wiele mniej znany w świecie, niż dwóch poprzednich pasterzy, ale dla Kościoła na Dolnym Śląsku jest bardzo bliskim przykładem wierności kapłaństwu aż po cenę męczeństwa.

2.1. „Vobis sum episcopus…” – św. Augustyn
Zacznijmy od słów, które Jan Paweł II zamieścił w książce-wywiadzie Przekroczyć próg nadziei:

"Radziłbym lekturę św. Augustyna. Ileż razy zwykł on powtarzać: 'Vobis sum episcopus, vobiscum christianus!', zastanawiając się dobrze, o ileż więcej znaczy to 'christianus' niż 'episcopus' – nawet gdyby chodziło o Biskupa Rzymu"[16].

Widzimy na tym przykładzie, jak przed wiekami św. Augustyn wyraźnie rozróżniał przeżywanie daru zbawienia, czyli po prostu chrześcijaństwa, od osobistego doświadczenia daru pasterskiego posługiwania. Te same słowa św. Augustyna powrócą znowu w adhortacji Pastores dabo vobis:

"Sobór głosi przede wszystkim 'powszechne' powołanie do świętości. Ma ono swoje korzenie w chrzcie, poprzez który kapłan staje się 'chrześcijaninem' ('Christifidelis'), 'bratem pośród braci', związanym i zjednoczonym z Ludem Bożym w radości płynącej ze współudziału w darach zbawienia (por. Ef 4, 4–6) i we wspólnym wysiłku postępowania 'według Ducha' i naśladowania jedynego Mistrza i Pana. Przypomnijmy znane powiedzenie św. Augustyna: 'Dla was jestem biskupem, a z wami chrześcijaninem. Tamto jest nazwą przyjętego urzędu, to zaś łaski; tamto jest imieniem niebezpieczeństwa, to zaś zbawienia'” (PDV 20).

Aby dobrze rozpoznać biblijne fundamenty duchowości kapłańskiej, prześledzimy teraz cały tok myślowy św. Augustyna w kazaniu, z którego Jan Paweł II zaczerpnął cytowany tekst. Ten wielki ojciec Kościoła, komentując słowa św. Pawła: „Jeden drugiego brzemiona noście i tak wypełniajcie prawo Chrystusowe” (Ga 6, 2), widzi w nich wyraźne wskazanie na potrzebę wzajemnej pomocy we wspólnocie wierzących. Z jednej strony – kapłan jako duszpasterz pomaga powierzonej sobie owczarni. Z drugiej jednak strony – sam potrzebuje pomocy i otrzymuje ją przede wszystkim w postaci współprzynależności do grona zbawionych obejmującego wszystkich chrześcijan. Wskazując na pomoc otrzymaną przez wspólnotę od siebie samego, mówi: „Jesteśmy waszymi pasterzami (pascimus vobis)”. O drugiej pomocy, tej otrzymywanej ze strony Kościoła, mówi zaś: „z wami jesteśmy karmieni (pascimur vobiscum)” (por. PDV 25). Gra słów, „pascimus vobis – pascimur vobiscum”, dobitnie podkreśla tę wzajemność pomocy, o której mówił Apostoł: „Jeden drugiego brzemiona noście”.

Aspekt pierwszy – domagający się pełnienia odpowiedzialnej posługi duszpasterza – jest dla kapłana trudnym obciążeniem. Augustyn mówi nawet o lęku z tego powodu. Ale nie pozostaje na tym poziomie i wyznaje, że źródłem pociechy jest dla niego bycie takim samym chrześcijaninem, jak wszyscy inni ochrzczeni: „gdzie mnie przeraża, czym jestem dla was, tam mnie pociesza, czym jestem z wami [ubi me terret quod vobis sum, ibi me consolatur quod vobiscum sum]”[17]. Tę samą myśl, choć całkiem innymi słowami, powtórzył polskim kapłanom papież Benedykt:

"Wierzcie w moc waszego kapłaństwa! Na mocy przyjętego sakramentu otrzymaliście wszystko to, czym jesteście. Gdy wypowiadacie słowo 'ja' czy 'moje' ('Ja ci odpuszczam… To jest bowiem ciało moje…'), czynicie to nie w swoim imieniu, ale w imieniu Chrystusa ('in persona Christi'), który zapragnął posłużyć się waszymi ustami i rękami, waszą ofiarnością i talentem. Poprzez liturgiczny znak nałożenia rąk w obrzędzie święceń Chrystus wziął was w swoją szczególną opiekę"[18].

Dlatego duchowość kapłańską można budować tylko zaczynając od pogłębienia duchowości wspólnej wszystkim chrześcijanom, dodając do niej to, co jest specyficzne dla duchowego życia pasterza w Kościele Bożym. Wynika to jasno z nauki św. Augustyna i z jego interpretacji odpowiednich słów Pisma Świętego. Obficie cytując tego wielkiego starożytnego doktora Kościoła, św. Jan Paweł II prowadzi nas w tę stronę. Zobaczmy zresztą, w jak wielu miejscach swojej adhortacji Pastores dabo vobis powracał do jego myśli:

"Jeżeli więc dla mnie przyczyną większej radości jest to, że jestem odkupiony razem z wami, aniżeli to, że jestem ustanowiony dla was jako głowa – idąc za nakazem Pana oddam się z największą gorliwością służbie dla was, by nie okazać się niewdzięcznym wobec Tego, kto mnie wykupił za taką cenę, która uczyniła mnie waszym współsługą" (św. Augustyn, Sermo 340, 1 – PDV 20).

"Kto jest głową ludu, musi przede wszystkim zdać sobie sprawę z tego, że jest on sługą wielu. I niech nie gardzi rolą sługi, powtarzam, niech nie gardzi rolą sługi wielu, ponieważ nie wzgardził staniem się naszym sługą Pan nad panami" (św. Augustyn, Sermo 32, 1 – PDV 21).

"Jesteśmy waszymi pasterzami (pascimus vobis), z wami jesteśmy karmieni (pascimur vobiscum). Bóg daje nam moc, by was kochać aż do tego stopnia, by móc za was umrzeć, albo w rzeczywistości, albo sercem (aut effectu aut affectu)" (św. Augustyn, Sermo in. Nat. Dom. – PDV 25).

"Konieczną przeto jest rzeczą, by wszyscy duchowni, zwłaszcza kapłani Chrystusowi, i inni, którzy, jak diakoni i katechiści, zajmują się prawowicie posługą słowa, dzięki wytrwałej lekturze i starannemu studium przylgnęli do Pisma Świętego, aby żaden z nich nie stał się „próżnym głosicielem słowa Bożego na zewnątrz, nie będąc wewnątrz jego słuchaczem” (św. Augustyn, Sermo, 179, 1 – PDV 47).

2.2. „On y adorera la Bête...” – św. Jan Vianney
Zgłębiając biblijne fundamenty duchowości kapłańskiej w naszych czasach, nie możemy pominąć bardzo wyraźnego znaku, jakim stało się ogłoszenie przez papieża Benedykta XVI Roku Kapłańskiego trwającego od 11 czerwca 2009 r. do 19 czerwca 2010 r. Patronem tego okresu o wielkim znaczeniu dla współczesnych kapłanów stał się św. Jan Vianney, patron proboszczów. Wybranie właśnie tej postaci na oficjalny i aktualny wzór duchowości kapłańskiej skłania nas do odkrycia w św. Proboszczu z Ars tych cech, na które wskazywał nam Benedykt XVI począwszy od listu inaugurującego Rok Kapłański[19].

Benedykt XVI wyraźnie zapowiedział, że Rok Kapłański „pragnie przyczynić się do krzewienia zapału wewnętrznej odnowy wszystkich kapłanów na rzecz silniejszego i bardziej wyrazistego świadectwa ewangelicznego we współczesnym świecie”, a więc jego celem jest głównie pogłębienie duchowości kapłańskiej. Jakie jej cechy podkreślił papież?

Po pierwsze – nawiązał do znanej nam już z Księgi Samuela i z Księgi Proroka Jeremiasza frazy: „iuxta cor meum” (czyli: „według serca mego”), która – pamiętamy – stała się natchnieniem dla dokumentu Jana Pawła II Pastores dabo vobis. W swoim liście papież cytuje św. Jana Vianneya: „Dobry pasterz, pasterz według Bożego serca, jest największym skarbem, jaki dobry Bóg może dać parafii, i jednym z najcenniejszych darów Bożego miłosierdzia”.

Po drugie – wpisując się w tradycję św. Augustyna, podkreśla za św. Janem Vianneyem wielkość daru, który kapłan przynosi ludowi: „Jakże kapłan jest wielki!... Gdyby pojął siebie, umarłby... Bóg jest mu posłuszny: wypowiada dwa słowa, a na jego głos Nasz Pan zstępuje z nieba i zawiera się w małej hostii...”. Jak dziewiętnastowieczne echo słów Augustyna: „vobis sum episcopus”, brzmią proste słowa Proboszcza z Ars przytaczane dalej przez Benedykta XVI: „ksiądz nie jest kapłanem dla siebie, jest nim dla was”, rozwinięte też w nieco szerszą postać:

"Gdyby zniesiono sakrament święceń, nie mielibyśmy Pana. Któż złożył Go tam, w tabernakulum? Kapłan. Kto przyjął waszą duszę, gdy po raz pierwszy wkroczyła w życie? Kapłan. Kto ją karmi, by dać siłę na wypełnienie jej pielgrzymki? Kapłan. Któż ją przygotuje, by pojawiła się przed Bogiem, obmywając ją po raz ostatni we Krwi Jezusa Chrystusa? Kapłan, zawsze kapłan. A jeśli ta dusza umiera [ze względu na grzech], kto ją wskrzesi, kto da jej ciszę i pokój? Znów kapłan... Po Bogu kapłan jest wszystkim!... On sam pojmie się w pełni dopiero w niebie"[20].

Papież nie zapomina też o drugim aspekcie Augustynowej postawy wobec kapłaństwa, mianowicie o pokornej świadomości własnej niegodności:

"Przez sakramenty i słowo swego Jezusa Jan Maria Vianney potrafi ł budować swój lud, pomimo że często drżał, przekonany o swojej osobistej niewystarczalności tak bardzo, że wiele razy chciał zrezygnować z kierowania parafią, bo czuł się niegodny"[21].

O rodzinnym aspekcie posługi kapłana wśród braci i sióstr w Kościele mówią zaś kolejne cytowane słowa św. Jana Vianneya, pełne przykładów domowego i rodzinnego języka, jakim św. Proboszcz z Ars opisywał rolę kapłana we wspólnocie Kościoła:

"Na co zdałby się dom pełen złota, gdyby w nim nie było nikogo, kto otworzyłby nam doń drzwi? Ksiądz ma klucze do skarbów niebieskich: to on otwiera bramę: on jest ekonomem dobrego Boga; zarządcą Jego dobór"[22].

Warto zwrócić szczególną uwagę na również cytowane przez Benedykta XVI słowa: „Zostawicie parafię na dwadzieścia lat bez księdza, zagnieżdżą się w niej bestie [Laissez une paroisse vingt ans sans prêtre: on y adorera les bêtes]”. Ta ostatnia fraza znana jest w dwóch wersjach. Pierwsza z nich brzmi: „on y adorera les bêtes”. Wtedy znaczyłaby po prostu, że z braku duszpasterskiej posługi ludziom grozi bałwochwalstwo; w tym sensie „zaczną czcić zwierzęta”. Istnieje jednak druga wersja tej samej wypowiedzi św. Proboszcza z Ars: „on y adorera la Bête”. W tej postaci jej wymowa byłaby o wiele silniejsza, gdyż byłaby nawiązaniem do Księgi Wyjścia (Wj 32, 4) w miejscu, gdzie opisano kult złotego cielca. Ponieważ wzmiankowana tam sytuacja wiąże się z pozostawieniem przez Mojżesza wspólnoty Bożego ludu, jest bardzo możliwe, że Jan Vianney miał na myśli bezpośrednie odniesienie do biblijnej sceny:

"Gdy lud widział, że Mojżesz opóźniał swój powrót z góry, zebrał się przed Aaronem i powiedział do niego: 'Uczyń nam boga, który by szedł przed nami, bo nie wiemy, co się stało z Mojżeszem, tym mężem, który nas wyprowadził z ziemi egipskiej'. […] Aaron nakazał uczynić posąg cielca ulany z metalu. I powiedzieli: 'Izraelu, oto bóg twój, który cię wyprowadził z ziemi egipskiej'” (Wj 32, 1. 4).

Lud pozbawiony pasterza (wtedy Mojżesza, dziś – kapłana) zaczyna oddawać cześć stworzeniu, zamiast Jedynemu Bogu. Byłoby to też odniesieniem do Księgi Apokalipsy, przestrzegając przed kultem apokaliptycznej Bestii: „nie mają spoczynku we dnie i w nocy czciciele Bestii [fr. «qui adorerent la Bête»] i jej obrazu, i ten, kto bierze znamię jej imienia” (Ap 14, 11).

Druga część papieskiego listu z roku 2009 na rozpoczęcie Roku Kapłańskiego sygnalizuje całą paletę aspektów duchowości kapłańskiej, wywodzącej się już bezpośrednio z Ewangelii. Po pierwsze więc – skutkiem specyficznie nowotestamentowej duchowości kapłańskiej jest: na wzór Jezusa Chrystusa „powinniśmy się nauczyć całkowitego utożsamienia się ze swą posługą”, gdyż „w Jezusie osoba i misja dążą do zbieżności: całe Jego działanie zbawcze było i jest wyrazem Jego «synowskiego Ja», które od wszystkich wieków stoi przed Ojcem w postawie miłosnego poddania się Jego woli”.

Po drugie, szczytem i źródłem kapłańskiego ducha jest zawsze Eucharystia: „Przyczyną rozprzężenia kapłana jest to, że nie zwraca uwagi na Mszę św.! O mój Boże, jakże trzeba żałować księdza, który odprawia tak, jakby czynił coś zwyczajnego!”. Kiedy czytamy słowa Jana Vianneya przypominane przez Benedykta XVI: „Jak dobrze czyni ksiądz, dając siebie Bogu w ofierze każdego ranka!”, od razu uświadamiamy sobie sens apelu Jana Pawła II z 2005 r.: „Słowa ustanowienia powinny zatem być dla nas nie tylko formułą konsekracyjną, ale «formułą życia»”[23].

Dalej, współczesny kapłan wzorem św. Jana Vianneya jest też człowiekiem niestrudzonej aktywności:

"Święty Proboszcz potrafił także aktywnie 'zamieszkiwać' na całym terytorium swojej parafii: systematycznie odwiedzał chorych i rodziny: organizował misje ludowe i święta patronalne; zbierał i rozporządzał pieniędzmi na swe dzieła charytatywne i misyjne; upiększał swój kościół i obdarzał go wyposażeniem sakralnym; zajmował się sierotami z założonego przez siebie instytutu 'Providence' oraz ich wychowawczyniami; interesował się wykształceniem dzieci; tworzył konfraternie i wzywał świeckich do współpracy"[24].

Tak bogata aktywność duszpasterska była zawsze wynikiem dzielenia się duchem modlitwy: „z jego przykładu wierni uczyli się modlitwy, chętnie pozostając przed tabernakulum, by odwiedzić Jezusa Eucharystycznego”.

Po czwarte – jak echo postawy biblijnego Eliasza, który właśnie dlatego rozpalał się gorliwością, że Izraelici „odstąpili od Pańskiego przymierza”, brzmią zachęty z Listu na rozpoczęcie Roku Kapłańskiego dotyczące służby w konfesjonale:

"[...] kapłani nie powinni poddawać się rezygnacji, gdy widzą, że nikt nie przychodzi do konfesjonału, czy też ograniczać się do stwierdzenia, że wierni nie są zainteresowani tym sakramentem; we Francji w czasach Świętego Proboszcza spowiedź nie była ani łatwiejsza, ani też częstsza niż dzisiaj, biorąc pod uwagę, że rewolucyjna zawierucha na długo przytłumiła praktykę religijną"[25].

Po piąte zaś – wbrew wszelkim stereotypowym wyobrażeniom na temat „przedsoborowego Kościoła” papież Benedykt XVI stawia św. Jana Vianneya jako wzór współpracy kapłana ze świeckimi:

"Jego ubóstwo było takie, jakiego wymaga się od księdza: pomimo zarządzania znacznymi sumami pieniędzy (pamiętajmy, że bardziej majętni pielgrzymi interesowali się jego dziełami charytatywnymi), wiedział, że wszystko ofiarowano jego kościołowi, ubogim, sierotom, dziewczętom z jego 'Providence' i rodzinom najuboższym"[26].

A posłuszeństwo św. Jana Marii Vianeya wyrażało się całkowicie „w pełnym przylgnięciu do codziennych wymogów swej posługi”.

2.3. „Wer der Jugend den Glauben aus dem Herzen reißt…” – bł. Gerhard Hirschfelder
Dla dolnośląskiego środowiska ważna jest postać błogosławionego kapłana męczennika pochodzącego z diecezji świdnickiej, ks. Gerharda Hirschfeldera (1907–1942). Ten niemiecki duszpasterz pochodził z Kłodzka. W 1932 r. został księdzem i zaraz potem sytuacja Kościoła w Niemczech nagle dramatycznie się pogorszyła. W roku 1933 do władzy w Niemczech doszedł Adolf Hitler. Ksiądz Hirschfelder był wtedy wikariuszem w parafii Kudowa–Czermna (wówczas: Grenzeck), później zaś w Bystrzycy Kłodzkiej (Habelschwerd) i był odpowiedzialny za duszpasterstwo młodzieży. Wśród młodych zyskał wielką popularność, organizował pielgrzymki do sanktuarium Matki Bożej Śnieżnej (Maria Schnee).

Jego obowiązki wystawiały go na coraz większe niebezpieczeństwo ze strony policji Trzeciej Rzeszy, której władze stopniowo dążyły do ograniczenia, a potem wyrugowania wpływu Kościoła na wychowanie młodzieży. Pierwszy znany przykład usunięcia krzyża ze szkoły za czasów rządów Hitlera w Niemczech zdarzył się przy początku nowego roku szkolnego w 1936 r. w Regensburgu. Początkowo takie incydenty były sporadyczne: ktoś z nauczycieli ogłaszał, że krzyż mu osobiście przeszkadza, i zdejmował go ze ściany. Stopniowo pojawiły się w tej kwestii akty urzędowe. Pierwsze zarządzenie ministra władz hitlerowskich o możliwości usuwania krzyża ze szkół opublikowano jesienią 1936 r. Rok później wydano zarządzenia miejscowych władz szkolnych, o możliwości zastępowania krzyża portretem Hitlera. Na tym tle w Niemczech końca lat 30. XX wieku organizowano szkolne strajki, uliczne obrony krzyża, a jako reakcja zdarzały się aresztowania i zwolnienia z pracy. W końcu w formułę prawną ujął to hitlerowski urzędnik, bawarski Gauleiter Adolf Wagner: „w szkole nie ma miejsca na krucyfiksy, dlatego należy je usunąć”.

Narastająca atmosfera wrogości wobec krzyża dała się też odczuć w Ziemi Kłodzkiej[27]. Latem 1941 r. coraz częściej dochodziło do aktów wandalizmu i profanacji miejsc kultu religijnego, a sprawcami bywała młodzież z bojówek hitlerowskich. W lipcu w okolicach Kłodzka grupa młodzieży pod wpływem propagandy hitlerowskiej zniszczyła przydrożną kaplicę. W niedzielę po tym akcie wandalizmu ks. G. Hirschfelder wygłosił kazanie, w którym wypowiedział następujące słowa: „Kto młodzieży wyrywa z serc wiarę w Chrystusa jest zbrodniarzem! [Wer der Jugend den Glauben an Christus aus dem Herzen reißt, ist ein Verbrecher!]”. Tuż potem długa historia konfliktów ks. Hirschfeldera z Gestapo znalazła swój tragiczny finał. Został aresztowany, przewieziony do Kłodzka i osadzony w więzieniu. Po czterech miesiącach trafił do obozu koncentracyjnego Dachau, a po roku już nie żył.

Kiedy w 1941 r. ks. Hirschfelder był już w więzieniu i zbliżała się śmierć, ułożył modlitwę ze słowami: „Panie, jestem wojownikiem Boga i kapłanem Boga”. Słyszymy w tej modlitwie echo słów św. Pawła:

"Nie toczymy bowiem walki przeciw krwi i ciału, lecz przeciw Zwierzchnościom, przeciw Władzom, przeciw rządcom świata tych ciemności, przeciw pierwiastkom duchowym zła na wyżynach niebieskich. Dlatego weźcie na siebie pełną zbroję Bożą, abyście w dzień zły zdołali się przeciwstawić i ostać, zwalczywszy wszystko" (Ef 6, 12-13).

19 września 2010 r. w niemieckim Münster odbyła się jego uroczysta beatyfikacja. Dolnośląski Kościół wspominając bł. ks. Gerharda Hirschfeldera może lepiej zrozumieć, w jaki sposób słowa Apostoła: „Dzięki składam temu, który mnie przyoblekł mocą” (1 Tm 1, 12) mają w zamyśle Bożym odnosić się do kapłanów i o co się modlą, kiedy powtarzają w modlitwie Liturgii godzin: „Boże, odnów we mnie moc ducha” (Ps 51). Bóg bowiem „nie dał nam ducha bojaźni, lecz mocy, miłości i trzeźwego myślenia” (2 Tm 1, 7).

3. Maryjny rys duchowości kapłańskiej
„Oto Matka twoja” ( J 19, 27)

Papież Benedykt XVI od początku swojej posługi podkreślał, że dla naszych czasów najbardziej przemawiającym obrazem Kościoła jest rodzina. Kościół jest „świadkiem miłości Ojca, który chce uczynić z ludzkości jedną rodzinę w swoim Synu” (DCE 19). To właśnie „Kościół jest rodziną Bożą w świecie”, co sprawdza się wtedy, gdy „w Kościele jako rodzinie żaden z jej członków nie cierpi, gdy jest w potrzebie” (por. DCE 25). Kiedy w swojej encyklice przeszedł do postaci Maryi, pokazał jej postawę jako Matki, która – w analogii do tylu innych matek świata – „wie, że Syn musi teraz założyć nową rodzinę” (DCE 41), czyli rodzinę Kościoła. Ale przecież Ona do tej rodziny już należy, a nawet należy najmocniej ze wszystkich:

"Zdanie wypowiedziane przez Ukrzyżowanego do ucznia – do Jana, a przez niego do wszystkich uczniów Jezusa: 'Oto Matka twoja' (J 19, 27) – w każdym kolejnym pokoleniu staje się wciąż na nowo prawdziwe. Maryja faktycznie stała się Matką wszystkich wierzących.
Do Jej matczynej dobroci, do Jej czystości i dziewiczego piękna odwołują się ludzie wszystkich czasów i ze wszystkich stron świata ze swymi potrzebami i nadziejami, ze swymi radościami i cierpieniami, w ich samotności, jak również w doświadczeniach życia wspólnotowego. Zawsze doświadczają Jej dobroci, Jej niewyczerpanej miłości, która wypływa z głębi Jej Serca. Świadectwa wdzięczności płynące ze wszystkich kontynentów i ze strony wszelkich kultur są uznaniem dla tej czystej miłości, która nie szuka siebie samej, ale po prostu chce dobra.
Równocześnie cześć ze strony wiernych jest wyrazem nieomylnej intuicji, w jaki sposób taka miłość jest możliwa: rodzi się dzięki najbardziej intymnej jedności z Bogiem, przez którą stajemy się Nim przeniknięci – to warunek, który pozwala tym, co zaczerpnęli ze źródła miłości Bożej, by oni sami stali się 'źródłami wody żywej' (por. J 7, 38).
Maryja, Dziewica, Matka, ukazuje nam, czym jest miłość i skąd pochodzi, skąd czerpie swoją odnawianą wciąż na nowo siłę" (DCE 42).

To właśnie z tego powodu św. Jan Paweł II w swojej adhortacji Pastores dabo vobis wspomina kilka razy o roli Najświętszej Maryi Panny w duchowym życiu kapłańskim. Po raz pierwszy, gdy stawia postać Maryi jako najdoskonalszy wzór odpowiedzi człowieka na Boże powołanie:

"Maryja, Dziewica-Matka żyjąca w najściślejszym zjednoczeniu z Chrystusem, bardziej niż wszystkie inne stworzenia doświadczyła pełnej prawdy powołania, gdyż nikt inny nie odpowiedział z tak wielką miłością na nieogarnioną miłość Boga jak Ona" (PDV 36).

Po raz drugi motywem wspomnienia Maryi jest już nie tylko spojrzenie skierowane w przeszłość, na opisany w Ewangelii przykład Jej posłuszeństwa wobec powołującego Boga, ale także Jej aktualne wstawiennictwo modlitewne:

"Dziś jednak modlitewne oczekiwanie na nowe powołania winno stawać się trwałym zwyczajem, szeroko rozpowszechnionym w całej wspólnocie chrześcijańskiej i w każdym środowisku kościelnym. W ten sposób będzie można przeżywać na nowo doświadczenie Apostołów, zebranych w Wieczerniku razem z Maryją na modlitwie w oczekiwaniu na zesłanie Ducha Świętego (por. Dz 1, 14); On sprawi, że powstaną znowu wśród Ludu Bożego kapłani, 'którzy będą godnie pełnili służbę przy ołtarzu oraz mężnie i pokornie głosili Ewangelię'" (PDV 38).

Zaczniemy od tego drugiego aspektu, czyli od przyzywania modlitewnego wstawiennictwa Maryi. Przecież, jak wyznał święty Papież: „Ileż łask otrzymałem w tych latach od Najświętszej Dziewicy poprzez różaniec. Magnificat anima mea Dominum! Pragnę wznosić dziękczynienie Panu słowami Jego Najświętszej Matki, pod której opiekę złożyłem moją posługę Piotrową: Totus tuus!” (RVM 2).

3.1. Modlitwa z Maryją: jak w Wieczerniku
Jak uczył Jan Paweł II:

"Szkoła Maryi okazuje się tym skuteczniejsza, jeśli pomyśleć, że prowadzi ją Ta, która uzyskuje dla nas w obfi tości dary Ducha Świętego, a zarazem daje nam przykład owej pielgrzymki wiary, w której jest niezrównaną Mistrzynią. Wobec każdej tajemnicy swego Syna zachęca nas Ona, jak to było przy zwiastowaniu, do zadawania z pokorą pytań, które otwierają na światło, by na koniec okazać zawsze posłuszeństwo wiary: Oto ja służebnica Pańska, niech mi się stanie według słowa twego (Łk 1, 38)" (RVM 14).

Biblijnym pierwowzorem modlitwy z Maryją jest nowenna z Dziejów Apostolskich. Co znaczy słowo nowenna? To określenie wywodzi się z języka łacińskiego i oznacza modlitwę trwającą dziewięć dni albo modlitwę w dziewięciu etapach. Pierwsza w historii nowenna dała początek samemu Kościołowi. Czytamy przecież w Piśmie Świętym, że Pan Jezus po swoim zmartwychwstaniu „ukazywał się [uczniom] przez czterdzieści dni. A podczas wspólnego posiłku przykazał im nie odchodzić z Jerozolimy, ale oczekiwać obietnicy Ojca” (Dz 1, 3-4). Powiedział im: „Ześlę na was obietnicę mojego Ojca; pozostańcie w mieście, aż będziecie przyobleczeni mocą z wysoka” (Łk 24, 49). Po wniebowstąpieniu Chrystusa Apostołowie gorliwie przyjęli ten nakaz: „wrócili do Jeruzalem, gdzie stale przebywali w świątyni” (Łk 24, 52-53) oraz „w sali na górze”, gdzie „wszyscy trwali jednomyślnie na modlitwie razem z niewiastami, z Maryją, Matką Jezusa, i z braćmi Jego” (Dz 1, 13-14). Modlitwa ta trwała pełnych dziewięć dni, ponieważ „kiedy nadszedł wreszcie dzień Pięćdziesiątnicy, znajdowali się wszyscy razem na tym samym miejscu” (Dz 2, 1). Od wniebowstąpienia, a więc od dnia czterdziestego, do zesłania Ducha Świętego, a więc do dnia pięćdziesiątego, trwała w sumie dziewięciodniowa modlitewna nowenna pierwszych uczniów Chrystusa.

Katolik przystępujący później do każdej innej nowenny idzie więc śladami Apostołów i wspólnoty pierwotnego Kościoła. Najlepszy wzór i przykład nowenny dali nam pierwsi uczniowie Chrystusa, trwając na dziewięciodniowej modlitwie po Jego wniebowstąpieniu. Równie ważne jest i to, że doczekali się skutku swojej modlitwy: „dał się słyszeć z nieba szum, który napełnił cały dom, ukazały się im jakby języki ognia i wszyscy zostali napełnieni Duchem Świętym, i zaczęli mówić obcymi językami” (por. Dz 2, 2-4). Modląc się z Maryją, chcemy wejść w taką biblijną i kościelną tradycję modlitewną. Nowenna, czy to dosłownie pojmowana, czy też w postaci każdej innej maryjnej modlitwy, wymaga wysiłku. Ale przecież: „Każdy, kto staje do zapasów, wszystkiego sobie odmawia; oni, aby zdobyć przemijającą nagrodę, my zaś – nieprzemijającą” (1 Kor 9, 25). Czyż nie dlatego właśnie w modlitewnym wysiłku przypominamy sobie, że winniśmy „wytrwale biec w wyznaczonych nam zawodach” (por. Hbr 12, 1)? Czyż nie jest aktualne słowo: „starajcie się o uświęcenie, bez którego nikt nie zobaczy Pana” (por. Hbr 12, 14)? Czyż nie wysiłek miał na myśli Apostoł, wzywając Tymoteusza: „Walcz w dobrych zawodach o wiarę, zdobywaj życie wieczne” (1 Tm 6, 12). Święty Paweł apelował o wysiłek, pomysłowość i dynamizm, a nie o gnuśne oczekiwanie, że jakoś to będzie i wszystko zrobi się samo.

To ważne, a nawet najważniejsze pytania dla kapłana, dzisiejszego Tymoteusza: Ile czasu jestem w stanie zainwestować w zdobycie drogocennej perły? Ile w spotkanie z Tym, który pierwszy mnie umiłował? Jak dużo, by otrzymać zadatek nowego życia – dar Ducha Świętego? Czym zaryzykuję, aby otworzyć się na dary Ducha Świętego, które „czynią człowieka uległym, by iść za poruszeniami Ducha Świętego”, oraz „czynią wiernych uległymi do ochotnego posłuszeństwa wobec natchnień Bożych” (KKK 1830–1831)?

Fani sportu bywają tak pełni niepohamowanego zapału w spełnianiu swoich marzeń, że poświęcają tej sprawie całe lata swojej młodości. Pomagają nam stawiać sobie pytanie: Czy ja wiem, czego chcę od życia? „Biegnijmy wytrwale w wyznaczonych nam zawodach. Patrzmy na Jezusa, który nam w wierze przewodzi i ją wydoskonala” (Hbr 12, 2).

3.2. Modlitwa z Maryją, Matką Bożej rodziny
Kiedy Papież cytuje obszerny fragment soborowego dekretu Optatam totius, wymieniając podstawowe elementy formacji duchowej, które mają wejść w skład programu przygotowującego do kapłaństwa, zadbał o to, by nie zabrakło w nim słów o Maryi:

"Formacja duchowa [...] powinna być tak prowadzona, aby alumni nauczyli się żyć w zażyłej i nieustannej łączności z Ojcem przez Syna Jego Jezusa Chrystusa w Duchu Świętym. Mając przez święcenia upodobnić się do Chrystusa-Kapłana, niech także trybem całego życia przyzwyczajają się przylgnąć do Niego najserdeczniej jako przyjaciele. Paschalną Jego tajemnicę niech tak przeżywają, aby umieli wtajemniczać w nią lud, który ma być im powierzony. Niech nauczą się szukać Chrystusa w wiernym rozważaniu słowa Bożego, w czynnym uczestnictwie w świętych tajemnicach Kościoła, a przede wszystkim w Eucharystii i w modlitwie brewiarzowej; niech Go szukają w biskupie, który ich posyła, i w ludziach, do których są posyłani, szczególnie w biednych, maluczkich, chorych, w grzesznikach i niewierzących. Najświętszą Maryję Pannę, która przez Jezusa Chrystusa umierającego na krzyżu dana została uczniowi za Matkę, niechaj z dziecięcą ufnością miłują i czczą" (PDV 45, por. DFK).

Ostatecznie więc, „każdy aspekt formacji kapłańskiej można związać z Maryją, jako osobą, która pełniej niż ktokolwiek inny odpowiedziała na Boże powołanie, stała się służebnicą i uczennicą słowa”, dlatego „my, kapłani, jesteśmy powołani, aby rozwijać w sobie głęboką i pełną miłości pobożność do Maryi Dziewicy, naśladować Jej cnoty i często się modlić” (PDV 82).

Sięgnijmy też do listu Rosarium Virginis Mariae:

"W centrum drogi chwały Syna i Matki różaniec stawia w trzeciej tajemnicy chwalebnej Pięćdziesiątnicę, która ukazuje oblicze Kościoła jako rodziny zebranej wraz z Maryją, ożywionej potężnym wylaniem Ducha Świętego, gotowej do misji ewangelizacyjnej. Kontemplowanie tej, jak i innych tajemnic chwalebnych, winno prowadzić wierzących do coraz żywszego uświadamiania sobie swego nowego życia w Chrystusie, wewnątrz rzeczywistości Kościoła – życia, dla którego scena Pięćdziesiątnicy stanowi wielką 'ikonę'" (RVM 23).

Gdzie jest źródło tak ważnej roli Maryi w duchowym życiu kapłana? W historii zbawienia Bóg kierował do bardzo wielu osób swoje zbawcze słowa. Jednak absolutna historyczna wyjątkowość orędzia, zaczynającego się sformułowaniem: „Zdrowaś Maryjo”, nie budzi wątpliwości żadnego wierzącego chrześcijanina. Wielki teolog XX wieku, Hans Urs von Balthasar, stwierdza kategorycznie tożsamość dobrze pojętej „pobożności maryjnej” z „pobożnością eklezjalną”, czyli po prostu duchowością chrześcijańską:

"Pobożność maryjna jest tożsama z pobożnością eklezjalną jako 'duchowość duchowości' […] Ubóstwo – dziewictwo – posłuszeństwo Maryi są sposobami wyrażenia miłości. Wyrażają powszechnego ducha, kościelno-maryjnego, ducha miłości. Duchowość posługiwania winna żywić się – i to jak najgłębiej jest to możliwe – tym samym maryjnym duchem bezinteresownej dyspozycyjności do służby"[28].

Dialogiczna postawa Maryi wobec Boga ujęta jest w teologicznej perspektywie Balthasara nie na kształt modnej dziś autonomii wobec Boga, ale właśnie przybiera formę przez Boga daną i przez Niego oczekiwaną. Jest to forma nazywająca się w Balthasarowej myśli teologicznej trójmianem „ubóstwo – dziewictwo – posłuszeństwo”. Dla symbolicznego opisania tej teologicznej sytuacji jak najbardziej odpowiednie jest tu słowo „ikona”, a więc „odzwierciedlenie”. Oczywiste jest przecież, że ta sama triada obejmuje wewnętrzną postawę Syna Bożego w łonie Trójcy. Ta sama postawa odzwierciedla się też, w jawny dla wszystkich sposób, w ziemskim życiu Jezusa z Nazaretu. Postawy tej oczekuje wreszcie Bóg od każdego, którego uczynił przez działanie swojej łaski chrześcijaninem. Maryja okazuje się typem „Niewiasty”, a „Niewiasta ta jest Kościołem; mówi Ona «tak», a każdy w Kościele ma udział w owym «tak». Każdy człowiek, także ksiądz, jest pod tym względem kimś «żeńskim», a więc maryjnym”[29].

Refleksje nad postacią Maryi jako ikoną dialogu z Ojcem prowadzą do praktycznych wniosków pobożnościowych. Zapewne pierwszym z nich może być spostrzeżenie, jak ważne jest, by główną rolę w pobożności maryjnej spełniała lektura Pisma Świętego, malującego przed naszymi oczami Jej wizerunek zgodnie z wolą samego Boga, jako że „wszelkie Pismo od Boga jest natchnione i pożyteczne do nauczania, do przekonywania, do poprawiania, do kształcenia w sprawiedliwości” (2 Tm 3, 16).

Ikona dialogu z Ojcem, jaką jest Maryja, pobudzić ma wszystkich chrześcijan do naśladownictwa, do życia w dialogu z Ojcem. Tak rozumieć należy słowa skierowane przez Jana Pawła II do całego Kościoła w Liście apostolskim Tertio millennio adveniente przygotowującym wierzących do trzeciego tysiąclecia, wskazującym duchowe zadania do realizacji w Roku Ojca, czyli w roku 1999: „Macierzyńska misja podjęta w Nazarecie i przeżyta w pełni w Jerozolimie u stóp krzyża staje się w tym roku serdecznym przynagleniem skierowanym do wszystkich dzieci Bożych, aby wróciły do domu Ojca” (TMA 54).

W ten sposób chrześcijanin zostaje też uczniem „szkoły Maryi”:

"Nie chodzi jedynie o nauczenie się tego, co [Jezus] głosił, ale o 'nauczenie się Jego samego'. Jakaż nauczycielka byłaby w tym bieglejsza niż Maryja? Jeśli ze strony Boga to Duch Święty jest wewnętrznym Nauczycielem, który prowadzi nas do pełnej prawdy o Chrystusie (por. J 14, 26; 15, 26; 16, 13), wśród istot stworzonych nikt lepiej od Niej nie zna Chrystusa; nikt nie może, tak jak Matka, wprowadzić nas w głęboką znajomość Jego misterium" (RVM 14).