2. Opcja dla ubogich czy opcja ubogich?

2.1 Ubodzy i ich opcja
Wspomniana wyżej południowo-amerykańska diagnoza: "ubodzy przyjęli opcję na zielonoświątkowców" na pewno nie odnosi się do wszystkich ubogich tego kontynentu, ale obejmuje wystarczająco wielu z nich (dziesiątków milionów), aby domagać się jakiegoś wyjaśnienia. Może owi ubodzy byli przekonani, że fundamentalną opcją Kościoła powinien być Bóg, a nie (nawet ubodzy) ludzie?

a. Papieska opcja na rzecz ubogich
Pojęcie "opcja preferencyjna na rzecz ubogich" po raz pierwszy zostało wyraźnie sformułowane w 1979 r. przez uczestników Drugiej Konferencji Biskupów Ameryki Łacińskiej w Puebla w Meksyku. Ogłoszono, że tylko troska o żyjących w niedostatku czyni Kościół wiarygodnym wobec świata. Dlatego biskupi zobowiązali się do podjęcia działań, których celem będzie ewangelizacja i służba ubogim: opcja preferencyjna na rzecz ubogich. Termin "opcja preferencyjna " użyty w dokumencie konferencji w Puebla został upowszechniony przez Jana Pawła II (który był wtedy tam obecny). W tej wersji wspomniana opcja miała charakter ewangeliczny i wyraźnie nie-ideologiczny. Papież stanowczo odrzucał wszelkie kryteria polityczne, redukujące ubogich do klasy społecznej pozostającej w opozycji do innych klas. Ubóstwa nie sprowadzał do wymiarów ekonomicznych, gdyż ubodzy to także osoby pozbawione praw przez ideologie totalitarne, prawa do wolności sumienia i wyznania:

"Gdy Kościół mówi o preferencyjnej opcji na rzecz ubogich, czyni to w perspektywie wszechobejmującej miłości Pana, który szczególnie upodobał sobie właśnie najbardziej potrzebujących. Nie jest to opcja ideologiczna, nie oznacza też ulegania zwodniczej teorii walki klas jako motoru przemian dziejowych. Miłość do ubogich wypływa z samej Ewangelii i nie wolno jej ujmować ani przedstawiać w kategoriach konfliktu"[21]
- przypomniał Papież Jan Paweł II w Meksyku.

Ale to samo hasło miewało też postać nie stroniącą od ideologii marksistowskiej. Przybierało wtedy charakter przeintelektualizowanej teologii profesorskiej.

b. Profesorska teologia opcji na rzecz ubogich
Jak pierwszy przykład niech posłuży nam Gustavo Gutierrez OP (ur. w 1928 w Limie). Ten peruwiański dominikanin, filozof i teolog, to autor książki Teologia wyzwolenia[22]. Za młodu studiował filozofię i psychologię w belgijskim Lowanium, a potem teologię w Lyonie. Gutiérrez na swój sposób interpretował hasło "preferencyjnej opcji na rzecz ubogich":

„Wyzwolenie wyraża dążenie uciskanych ludów i klas społecznych, akcentując konfliktowy aspekt procesu ekonomicznego, społecznego i politycznego, przeciwstawiający je narodom bogatym oraz klasom uciskającym. (...)
Stopniowe zdobywanie prawdziwej wolności prowadzi do stworzenia nowego człowieka i jakościowo innego społeczeństwa”[23].

W takim rozumieniu teologia ma wychodzić od konkretnej sytuacji życiowej, w jakiej znajduje się wspólnota chrześcijańska, a tą konkretną sytuacją jest działalność wyzwoleńcza ludności Ameryki Łacińskiej. Podstawą teologii powinna być nie tyle wiedza o sytuacji, co raczej uczestnictwo w działalności wyzwoleńczej. Teologia jest więc włączeniem się w rewolucyjny proces polityczny. Jaki był praktyczny skutek takiej teologii w Ameryce Południowej?

"Przyspieszenie utraty wiernych przez Kościół w latach 1970 miało miejsce w tym samym czasie, co upowszechnienie się teologii wyzwolenia wśród brazylijskich duchownych: nie poruszano tematu życia wiecznego, zbawienia duszy, grzechu, nieba i piekła. Używano ściśle politycznego języka walki klas"[24].

Procentowy udział katolików w brazylijskiej populacji spadł z 96% w latach 1960 do 60% w 2012[25]. Dodajmy: w 2018 spadł poniżej 50%.

Przykład drugi to Leonardo Boff OFM (ur. w 1938 w Brazylii). Ten teolog, filozof i pisarz, znany jest przede wszystkim ze swoich działań wśród ludzi biednych i ochrony środowiska naturalnego. Wstąpiwszy do zakonu franciszkanów, kontynuował studia filozoficzne i teologiczne na Uniwersytecie w Monachium gdzie doktoryzował się w 1970.

Był profesorem teologii na wielu wyższych uczelniach i uniwersytetach Brazylii i wielu innych krajów, m.in. w Lizbonie, Salamance, w Bazylei i Heidelbrgu, na Uniwersytecie Harvarda,. Od początku brał aktywny udział w kształtowaniu teologii wyzwolenia.

W 1992 ogłosił, że rezygnuje z posługi duchownego Kościoła katolickiego i przechodzi do stanu świeckiego. Po zrzuceniu habitu dalej prowadził działalność jako teolog wyzwolenia i mówca na wielu konferencjach w Brazylii i innych krajach. W jednym z wywiadów głosił niedawno:

"Jezus jest objawieniem boskości w ewolucji - ale nie jest jedyny. Boskość objawiła się też w Buddzie, w Mahatmie Gandhim i w wielu innych bohaterach wiary"[26].

I właśnie na przełomie lat 2016-2017 liczba katolików w Brazylii spadła do progu 50%. A liczba chrześcijan ewangelikalnych, w tym głównie pentekostalnych, sięgnęła prawie 30%.

2.2 Terminologia

a. Pentekostalizm
Słowo pentekostalizm ma dwa znaczenia:
- w sensie dogmatycznym oznacza (protestanckie) kościoły pentekostalne;
- w sensie duchowościowym odnosi się zarówno do tego typu kościołów pentekostalnych, jak i do ruchu charyzmatycznego w innych Kościołach, w tym zwłaszcza w Kościele katolickim.

W języku angielskim (Pentecostal spirituality) ta definicja nasuwa pewne wątpliwości. Dla nazwania dwóch elementów pewnego zjawiska duchowości - element zielonoświątkowy (Pentecostal) i element charyzmatyczny (Charismatic) - używa się nazwy jednego z tych elementów dla stworzenia nazwy Pentecostal spirituality.

Ale w języku polskim ten problem znika. U nas powszechnie używa się nazwy 'zielonoświątkowy' i 'zielonoświątkowcy', a przymiotnik 'pentekostalny' jest używany rzadziej i to raczej w literaturze specjalistycznej niż w mowie potocznej.

Dlatego polskie wyrażenie 'duchowość pentekostalna' wydaje się najlepszą z dostępnych propozycji na określenie tych elementów wspólnych, które łączą kościoły zielonoświątkowe i kościoły oraz ruchy charyzmatyczne. Istnieją przecież dziesiątki wspólnych pieśni, książek, modlitewnych zwyczajów i tradycji, które łączą te środowiska pomimo tak ogromnych różnic dogmatycznych. Bywa, że katolicy podczas adoracji eucharystycznej śpiewają te same pieśni, które towarzyszą zielonoświątkowcom podczas ich niedzielnego nabożeństwa…

b. Pentekostalizacja: trzy oblicza

1° Pierwsze oblicze pentekostalizacji polega na lawinowym wzroście liczby członków tradycyjnych kościołów zielonoświątkowych oraz nowo-powstałych wolnych kościołów charyzmatycznych w wielu krajach na całym świecie, zwłaszcza w Ameryce Łacińskiej, w Afryce i w Azji.

2° Drugie oblicze pentekostalizacji to stopniowa transformacja wielu Kościołów, wspólnot i denominacji chrześcijańskich w charakterystyczną nową wersję pobożności charyzmatycznej o łatwych do zaobserwowania wielu elementach wspólnych w skali całej naszej planety.

3° Oblicze trzecie to wielopostaciowy ruch Odnowy charyzmatycznej w Kościele katolickim.

W samej Ameryce Łacińskiej jest dziś 75 mln katolickich charyzmatyków[29]. Kościół katolicki, a także mniejszościowe w Ameryce Południowej wspólnoty protestanckie, przeszedł proces pentekostalizacji.

Oznacza to, że przyjęto:

- pentekostalny styl nabożeństw (zwłaszcza śpiewu),
- pentekostalne metody ewangelizacyjne (masowe akcje ewangelizacyjne, grupy modlitewne, grupy dzielenia, specyficzne użycie mediów),
- modlitwę 'w językach' i modlitwę o uzdrowienie.
W ten sposób w ciągu 30 lat w całej religijności Ameryki Łacińskiej nastąpiła pentekostalizacja[30].

Transformacja dotyczy przede wszystkim duchowości, a więc stylu podejmowania osobistej relacji z Bogiem:

- zwyczajów modlitewnych,
- pieśni,
- sposobów codziennego kontaktowania się z Bogiem
- i oczekiwanych od Niego odpowiedzi.

Ponieważ jednak lex orandi - lex credendi (modlitwa wpływa na rozumienie wiary), to transformacji podlega nawet interpretacja prawd wiary w tym, co dotyczy Biblii, sakramentów i natury Kościoła. Drugie oblicze pentekostalizacji dotyczy w pełnej rozciągłości Kościoła katolickiego (również w Polsce)[31].

Proces pentekostalizacji zanegował obowiązujące 50 lat temu tezy na temat przyszłości chrześcijaństwa. Słynny profesor Uniwersytetu Harvarda, Harvey Cox (*1929) wieszczył w latach '60 XX wieku rychły kres wpływów religii:

„Bardzo możliwe, że słowo «Bóg» będzie musiało umrzeć, potwierdzając w ten sposób apokaliptyczny sąd Nietzschego: «Bóg umarł»”[32].

Dwadzieścia lat później w tekstach tego samego amerykańskiego teologa zaczęły brzmieć inne tony. Koncentrując się mniej na społeczeństwach zachodnich, a zwracając uwagę bardziej na scenę globalną, Cox stwierdzał z zauważalną nutą zdumienia:

„Zamiast wieku panoszącego się sekularyzmu i zaniku religii mamy erę przebudzenia religijnego i powrotu sacrum”[33].

Bezpośrednie zbliżanie się XXI wieku pogłębiło zmianę perspektyw teologicznego widzenia Coxa. W roku 1995 powstała książka: Ogień z nieba. Odwołanie się do ewangelicznej zapowiedzi Jezusa Chrystusa – „Przyszedłem ogień rzucić na ziemię” (Łk 12,49) – to zwiastun nowej duchowości. Dlatego podtytuł pracy Coxa głosi: Przekształcenie religii w XXI wieku.

W sarkastycznej uwadze zamieszczonej w książce czytamy, że „zanim akademiccy futurolodzy zdążyli skorzystać ze swoich emerytur, religijna odnowa objęła całą ziemię”, co więcej – odnowa w formie Wielkiego Przebudzenia, owszem, ze wszystkimi „obietnicami i niebezpieczeństwami”, tym razem jednak już w skali całej ludzkości[34].

Nowa duchowość to właśnie pentekostalizacja chrześcijaństwa: nacisk bardziej na religijne doświadczenie niż na credo, bardziej na modlitwę niż na spisane wyznania wiary czy doktryny, bardziej na drogę życia w zaufaniu w opiekę Boga niż w sformalizowane teksty wyznaniowe[35].

c. Pentekostalizm: proces historyczny
Pentekostalizm to nie tylko zastane fakty życia kościelnego, ale także dynamicznie zmieniające się duchowe zjawisko ogólnoświatowe, a więc historyczny proces. Mówi się o 'ogólno-chrześcijańskim procesie pentekostalizacji' (Pan-Christian Pentecostalization process)[36].

Obok sekularyzacji w wielu zamożnych krajach Zachodu, pentekostalizacja jest najszybciej zachodzącym globalnym procesem w obrębie chrześcijaństwa. W różnych językach ten proces nosi następujące nazwy:

- pentecostalization (ang.)
- pentecostalisación (hiszp)
- pentecostalizzazzione (wł.)
- pentecostalização (port.)
- Pentecostalisierung lub Verpfingstlichung (niem.)

Jak chrześcijanie pentekostalni zdobywają serca ludzi?

W ten sposób corocznie w skali globu dziesiątki milionów ludzi zostaje pociągniętych do życia duchowością pentekostalną. Czas na naszkicowanie choćby najbardziej przybliżonych konturów jej treści:

"Ta nowa forma religijności powstała w kręgu ewangelikalnym i charakteryzuje się:
- wspólnymi elementami i praktykami modlitewnymi, szczególnie czasem uwielbienia;
- kolejny element to nacisk na religijne doświadczenie pełne emocjonalności, na osobiste doświadczenie nawrócenia i na chwile wylania się Ducha Świętego i przejawiania się jego mocy;
- wspólne są też przekonania, dzielone z metodyzmem i historycznym pentekostalizmem amerykańskim, jak nauczanie o łączności zbawienia z dążeniem do uświęcenia"[38].

Przypisy

[21] Jan Paweł II, Miłość do ubogich nie jest ideologią. Przemówienie do kapłanów w Meksyku 12 V 1990, "L’Osservatore Romano", 1990, nr 6, s. 20.
[22] G. Gutiérrez, Teologia wyzwolenia. Historia, polityka i zbawienie (1971, tłum. polskie w I.W. Pax, 1976.
[23] G. Gutiérrez, Teologia wyzwolenia, ss. 45-46.
[24] Luiz Sérgio Solimeo, The Emptying of the Catholic Church in Brazil: A Bitter Fruit of Liberation Theology, "Tradition, Family and Property" 2012, http://www.tfp.org/the-emptying-of-the-catholic-church-in-brazil-a-bitter-fruit-of-liberation-theology (2017).
[25] D. Menchen, F. Brisolla, Católicos passam de 93,1% para 64,6% da população em 50 anos, aponta IBGE, 2012, http://www1.folha.uol.com.br/poder/2012/06/1112382-catolicos-passam-de-931-para-646-da-populacao-em-50-anos-aponta-ibge.shtml (2017).
[26] Leonardo Boff im Interview, Papst Franziskus ist einer von uns, http://www.ksta.de/25372660 (2016).
[27] ...lutando juntos por um mundo mais igual ... que entre nós cresça uma nova ecologia; Eis, ó meu povo o tempo favorável Da conversão que te faz mais feliz; Da construção de um mundo sustentável … Governo e povo trabalhando unidos Na construção da nova sociedade, http://www.campanhadafraternidade2017.com.br/letras-das-musicas-da-campanha-da-fraternidade-2017 (2017).
[28] Sutton, Geoffrey W.; Jordan, Kayla; Worthington, Everett L., Spirituality, Hope, Compassion, and Forgiveness: Contributions of Pentecostal Spirituality to Godly Love, "Journal of Psychology and Christianity", 2014 t. 33, nr 3, ss. 212-226; s. 212,
https://www.questia.com/library/journal/1P3-3455030941/spirituality-hope-compassion-and-forgiveness-contributions (2017).
[29] Today there are 75 million Catholic Charismatics in Latin America, Gastón Espinosa, The Pentecostalization, s. 271.
[30] There has been a pentecostalization, H. Gooren, The Pentecostalization of Religion and Society in Latin America, "Exchange" 39 (2010), 355-376, s. 359.
[31] Andrzej Kobyliński, Le dimensioni etiche dell’odierna pentecostalizzazione del cristianesimo, Feb 2015,
https://www.researchgate.net/publication/290779396_Le_dimensioni_etiche_dell%27odierna_pentecostalizzazione_del_cristianesimo (2017), por. Andrzej Kobyliński, Etyczne aspekty współczesnej pentekostalizacji chrześcijaństwa, "Studia Philosophiae Christianae" UKSW 50(2014)3, http://cejsh.icm.edu.pl/cejsh/element/bwmeta1.element.desklight-50de388e-7192-448e-9c54-2075eab322d4 (2017).
[32] H. Cox, The Secular City: Secularization and Urbanization in Theological Perspective, New York 1965, s. 265.
[33] H. Cox, Religion in the Secular City: Toward a Postmodern Theology, New York 1984, s. 20.
[34] H. Cox, Fire from Heaven – the Rise of Pentecostal Spirituality and the Reshaping of Religion in the 21. Century, Reading (Mass.) 1995, s. xvi.
[35] Por. Nimi Wariboko, Dialogue Fire from Heaven: Pentecostals in the Secular City, "Pneuma" 33 (2011), 391-408, s. 393.
[36] Gastón Espinosa, The Pentecostalization of Latin American and U.S. Latino Christianity, s. 264.
[37] P. Corbelli, Ecumenismo en América Latina.
[38] Carlos Souza, O protestantismo histórico e a “Pentecostalização”: Novos contornos da identidade evangélica, "Revista Ciências da Religião - História e Sociedade", (2014) t. 12, nr 2, s. 85.