Przedmiotem naszego zainteresowania będzie zagadnienie pentekostalizacji. Taki wybór wymaga z pewnością uzasadnienia, gdyż polskiemu czytelnikowi może wydawać się tematem niszowym, niedotyczącym najważniejszych nurtów współczesnego katolickiego życia duchowego. Jeśli nawet sprawy pozornie tak się prezentują z wąskiego czy lokalnego punktu widzenia, to szersze spojrzenie wyprowadzi nas z błędu: w skali całego świata duchowość pentekostalna obejmuje z różną intensywnością 1/3 globalnego chrześcijaństwa. Jej wpływ na duchowość katolicką już jest niemały, a do tego wydaje się stopniowo rosnąć, również w Polsce.

Cóż to jest duchowość pentekostalna? To szczególny sposób przeżywania modlitwy, duchowego wzrostu, modlitewnej wspólnoty oraz oczekiwań co do Bożej odpowiedzi na prośby chrześcijanina. Ten nurt duchowości został zainicjowany w czasach nowożytnych przez pentekostalne (zielonoświątkowe) wyznania protestanckie w USA (od początku dwudziestego wieku), następnie upowszechnił się przez ruch charyzmatyczny w rozmaitych wy-znaniach chrześcijańskich (od połowy dwudziestego wieku), aby od 1967 roku znaleźć swoją formę wyrazu w Kościele katolickim jako Odnowa charyzmatyczna (zwana też niekiedy Odnową w Duchu Świętym).

W ostatnich dziesięcioleciach elementy tej duchowości szerzą z niezwykłym dynamizmem tzw. wolne kościoły pentekostalne (wolne – to znaczy niezrzeszone w jakieś szersze struktury) oraz często kontrowersyjne wspólnoty neopentekostalne. Często te historyczne etapy ujmuje się w schemat trzech „fal”: pierwsza fala (początek dwudziestego wieku), druga fala (połowa dwudziestego wieku), trzecia fala (od końca dwudziestego wieku do dziś)[1]. Z tego powodu duchowość pentekostalna, niesiona przez Odnowę charyzmatyczną, wpłynęła na wszystkie gałęzie chrześcijaństwa.

Nasza praca nie kieruje się kluczem konfesyjnym, a więc podstawową osią rozważań nie jest historia powstawania kolejnych wyznań pentekostalnych, kościołów ponad-denominacyjnych, ruchu charyzmatycznego w kolejnych kościołach chrześcijańskich z Kościołem katolickim włącznie. Zagadnienie dogmatycznych różnic między chrześcijańskimi wyznaniami również nie będzie tu podjęte. Dlaczego? Gdyż pentekostalizm chcemy tu poznawać nie tyle jako kolejną wyznaniową formę chrześcijaństwa, co raczej jako duchowość[2]. Dlatego idziemy według klucza duchowości.

1. Terminologia

Ruch o skali globalnej siłą rzeczy musi być niezwykle zróżnicowany, dlatego takie określenia jak ‘pentekostalizm’, ‘pentekostalizacja’ i ‘duchowość pentekostalna’ przybierają w literaturze teologicznej bardzo różne odcienie znaczeniowe. Potrzeba nam więc na wstępie kilku terminologicznych uściśleń, aby powiadomić czytelnika, w jakim znaczeniu te słowa występują w niniejszej pracy. Wprawdzie wyjaśnienie pojęć będzie się wzbogacać i uzupełniać w kolejnych rozdziałach, ale na początek potrzeba nam przynajmniej kilku punktów orientacyjnych.

a. pentekostalizm

Etymologicznie słowo ‘pentekostalizm’ wywodzi się z Dziejów Apostolskich (Dz 2,1), gdzie czytamy o święcie Pięćdziesiątnicy, po grecku πεντηκοστή (pentekoste). Myślimy więc o tych chrześcijanach, dla których doświadczenie Pięćdziesiątnicy (i szerzej – całych Dziejów Apostolskich) jest szczególnie istotne. W dzisiejszym użyciu słowo ‘pentekostalizm’ przybiera dwa znaczenia:

– w sensie dogmatycznym oznacza (protestanckie) kościoły pentekostalne;
– w sensie duchowościowym odnosi się zarówno do tego typu kościołów pentekostalnych, jak i do ruchu charyzmatycznego w innych Kościołach, w tym zwłaszcza w Kościele katolickim.

„W badaniach naukowych na temat pentekostalizmu (pentecostalism) rozwijających się na wielu światowych uniwersytetach często używa się tego określenia na dwa sposoby: albo mówi się o wyznaniach pentekostalnych (Pentecostal denominations, często pisząc dużą literą), albo o wszystkich chrześcijanach dzielących podstawowe doświadczenie pentekostalne czy też pentekostalny etos (wtedy pentecostal pisze się małą literą) i włącza się tu członków Odnowy charyzmatycznej, członków nowych, niezależnych wspólnot kościelnych trzeciej fali, i innych, którzy doceniają podobne duchowe doświadczenie (spiritual experience)”[3].

Niekiedy używa się w literaturze określenia renewalists (od ang. renewal – odnowa), aby objąć nim zarówno chrześcijan pentekostalnych wszystkich możliwych odcieni, jak i katolickich charyzmatyków. Renewalists można by wtedy przetłumaczyć jako „chrześcijanie Odnowy” (w znaczeniu – nowożytnej Odnowy w Duchu Świętym).

b. duchowość pentekostalna

Jest to duchowość związana z chrześcijaństwem zielonoświątkowym i charyzmatycznym. Co rozumiemy przez duchowość? Jest to integracja wierzeń i praktyk religijnych z najgłębszymi i trwałymi uczuciami: dąży się do zgodności między właściwymi wierzeniami (ortodoksja), właściwym postępowaniem (ortopraksja), właściwymi uczuciami (ortopatia). Używając nie-co innego języka, ks. prof. Walerian Słomka, twórca środowiska teologii duchowości wokół Katolickiego Uniwersytetu Lubelskiego, zdefiniował duchowość jako „zespół postaw mających odniesienie intelektualno-poznawcze, emocjonalno-wartościujące i behawioralne”[4].

W języku angielskim nazwa ‘duchowość pentekostalna’ (pentecostal spirituality) nasuwa pewne wątpliwości. Dla nazwania dwóch elementów pewnego zjawiska duchowości – jest to element zielonoświątkowy (pentecostal) i element charyzmatyczny (charismatic) – używa się nazwy jednego z nich dla stworzenia wspólnej nazwy pentecostal spirituality. W języku polskim ten problem jest mniej ostry, gdyż powszechnie używa się nazw ‘zielonoświątkowy’ i ‘zielonoświątkowcy’ na określenie tradycyjnej, protestanckiej wersji omawianego tu ruchu, a przymiotnik ‘pentekostalny’ jest używany rzadziej i to raczej w literaturze specjalistycznej niż w mowie potocznej. Dlatego polskie wyrażenie ‘duchowość pentekostalna’ wydaje się najlepszą z dostępnych propozycji na określenie tych elementów wspólnych, które łączą kościoły zielonoświątkowe i ruchy charyzmatyczne. Istnieją przecież dziesiątki wspólnych pieśni, książek, modlitewnych zwyczajów i tradycji, spotkań i konferencji, które łączą te środowiska, pomimo tak ogromnych różnic dogmatycznych. Bywa, że katolicy pod-czas adoracji eucharystycznej śpiewają te same pieśni, które towarzyszą zielonoświątkowcom podczas ich niedzielnego nabożeństwa.

Dlaczego tak się dzieje? Ponieważ pentekostalizm jest przede wszystkim duchowością, etosem i zespołem właściwych sobie wrażliwości. Rozwija się szybko, zarówno w kontekście katolickim, jak i w tradycyjnych kościołach protestanckich; w nowo powstałych wspólnotach kościelnych o niesprecyzowanym profilu dogmatycznym, a nawet wśród wspólnot wyraźnie nieortodoksyjnych (np. w antytrynitarnych wspólnotach Oneness Pentecostals). O ile w tradycji katolickiej, prawosławnej, ale też reformacyjnej dogmatyczne księgi wyznaniowe stanowiły ważny punkt wyjścia, to duchowość pentekostalno-charyzmatyczna przekazywana jest zwykle za pomocą kultury mówionej i narracyjnej, rzadziej spisanej i zdefiniowanej.

Nie można poprzestać na fascynacji szerokością ofensywy pentekostalizmu w świecie (czyli zdumiewającym wzrostem liczbowym, owe kolejne miliony wiernych regularnie zasilających pentekostalne szeregi). Nawet rzucająca się w oczy wysokość pentekostalizmu (modlitwa uwielbienia i chwały sięgająca – jak się wydaje – niebios) nie tłumaczy wszystkiego. Do prawdziwie satysfakcjonującego wyjaśnienia fenomenu pentekostalizmu dojdziemy, dołączając do tych wymiarów jeszcze głębokość (sięgające głębi serca dotknięcie przez Boga żywego przemawiającego w Słowie Bożym).

c. pentekostalizacja

Pojęcia ‘pentekostalizacji’ używa się dla określenia trzech różnych zjawisk. Można więc mówić o trzech obliczach pentekostalizacji. Do tego trzeba jeszcze dołączyć znaczenie tego terminu związane z globalnym procesem historycznym.

1° Pierwsze oblicze pentekostalizacji polega na lawinowym wzroście liczby członków tradycyjnych kościołów zielonoświątkowych oraz nowopowstałych wolnych kościołów charyzmatycznych w wielu krajach świata, zwłaszcza w Ameryce Łacińskiej, w Afryce i w Azji.

2° Drugie oblicze pentekostalizacji to stopniowa transformacja pobożności wielu Kościołów, wspólnot i denominacji chrześcijańskich w charakterystyczną nową wersję duchowości charyzmatycznej o łatwych do zaobserwowania wielu elementach wspólnych w skali całego świata. Oznacza to, że przyjęto:

– pentekostalny styl nabożeństw (zwłaszcza śpiewu),
– pentekostalne metody ewangelizacyjne (masowe akcje ewangelizacyjne, styl grup modlitewnych, grup dzielenia się, specyficzne użycie mediów),
– modlitwę ‘w językach' i modlitwę o uzdrowienie, tzw. 'spoczynki w Duchu'.

Transformacja dotyczy przede wszystkim duchowości, a więc stylu podejmowania osobistej relacji z Bogiem oraz oczekiwanych od Niego odpowiedzi. Ponieważ jednak lex orandi – lex credendi (modlitwa wpływa na rozumienie wiary), to transformacji podlega stopniowo również interpretacja prawd wiary w tym, co dotyczy Biblii, sakramentów i natury Kościoła. Drugie oblicze pentekostalizacji dotyczy w pełnej rozciągłości Kościoła katolickiego (również w Polsce)[5].

3° Oblicze trzecie to wielopostaciowy ruch Odnowy charyzmatycznej w Kościele katolickim. W samej Ameryce Łacińskiej jest dziś 75 mln katolickich charyzmatyków.

Pentekostalizm to nie tylko zastane fakty życia kościelnego, ale także dynamicznie zmieniające się duchowe zjawisko ogólnoświatowe, a więc globalny historyczny proces. Mówi się o „ogólno-chrześcijańskim procesie pentekostalizacji” (Pan-Christian Pentecostalization process)[6]. Obok sekularyzacji występującej w wielu zamożnych krajach Zachodu, pentekostalizacja jest najszybciej zachodzącym globalnym procesem w obrębie chrześcijaństwa. W różnych językach ten proces nosi następujące nazwy: pentecostalization (ang.), pentecostalisación (hiszp), pentecostalizzazzione (wł.), pentecostalização (port.), Pentecostalisierung lub Verpfingstlichung (niem.). Upowszechnianie się tej nowej duchowości to właśnie pentekostalizacja chrześcijaństwa – nacisk bardziej na religijne doświadczenie niż na credo, bardziej na modlitwę niż na spisane doktryny, bardziej na drogę życia w zaufaniu w Bożą opiekę niż w sformalizowane teksty wyznaniowe.

2. Źródła, punkt widzenia i przebieg refleksji

Potrzebne nam jest też usprawiedliwienie doboru literatury, z której będziemy tu korzystać. Często będą to pozycje amerykańskie oraz brazylijskie. Powodem jest fakt, że pentekostalizm historycznie biorąc powstał 120 lat temu w USA. W tym samym kraju miały początek ruchy charyzmatyczne w innych wyznaniach chrześcijańskich. Także w Stanach Zjednoczonych rozpoczęła się katolicka Odnowa charyzmatyczna. Ważne i podstawowe źródła, świadectwa i opracowania pochodzą więc zwykle z tego właśnie kraju.

A Brazylia? Obserwator pentekostalnej sceny łatwo zauważy, że środek ciężkości tego ruchu przeniósł się z kontynentu północno-amerykańskiego na kontynent południowo-amerykański, a krajem wyraźnie dominującym tam kulturowo, teologicznie i misyjnie jest właśnie Brazylia. W tym samym kraju pojawiają się też wysoce interesujące inicjatywy wzajemnego porozumienia i praktycznej współpracy katolików z niekatolickim nurtem pentekostalnym. Trzeba też dodać, że sytuacja brazylijska jest najbardziej klarownym przykładem rozwijającego się rodzimego pentekostalizmu ludowego, a więc nie przyniesionego z zewnątrz (np. ze środowisk północno-amerykańskich lub europejskich). Tam też znajdujemy znakomitą ilustrację zasady wyższości hermeneutyki ubogich (dos pobres) – a nie tylko dla ubogich (pelos pobres). Nie można więc zrozumieć najnowszych tendencji w duchowości, praktyce i teologii pentekostalnej bez sięgania do źródeł z tych kręgów kulturowych.

Podstawowy zarzut, który może postawić czytelnik tej książki będzie brzmiał: wybór źródeł jest za wąski, nie obejmuje wielu wątków istotnych dla globalnego pentekostalizmu. Zarzut jest na pewno słuszny, ale – niestety – nie da się w pełni zaradzić tej sytuacji. Jak napisał znamienity amerykański znawca problematyki kilka lat temu: „Nie podejmuję się mówić o całości tego zjawiska. Wielu już zauważyło, że takie zadanie jest po prostu niemożliwe, biorąc pod uwagę różnorodność pentekostalizmu jako całości. Jest wiele pentekostalizmów, a nie tylko jeden. I jest to prawdą zarówno w kategoriach globalnych, jak w samej Ameryce Północnej”[7]. Podejmujemy się więc próby zrozumienia całości zjawiska przez wybrane przykłady. Wybór taki nie zawsze jest najtrafniejszy, ale miejmy nadzieję, że okaże się przynajmniej pomocny.

Na zakończenie jeszcze krótkie wyjaśnienie naszego, głównie pozytywnego, spojrzenia na globalny proces pentekostalizacji. Przyjęty tu punkt widzenia jest uwarunkowany istnieniem wielu dobrze opracowanych krytyk rozmaitych mankamentów pentekostalizmu. Takie krytyczne opracowania pochodzą zarówno z zewnątrz ruchu, jak i z jego wnętrza. Sami teologowie pentekostalni piszą o „charyzmatycznych wynaturzeniach (charismatic excesses)”[8], o „skrajnym subiektywizmie niektórych charyzmatyków (extreme subjectivism)”[9], czy też o związanych z ruchem „publicznych skandalach (escândalos públicos)” i „ukrytych grzechach (pecados ocultos)”[10].

Wydaje się więc, że czas na podkreślenie także pozytywnych stron światowej pentekostalizacji, aby w ten sposób uzyskać bardziej zrównoważony obraz procesu, który zmienia na naszych oczach globalny kształt chrześcijaństwa i zapowiada wiele elementów Kościoła jutra. Dlatego też częściej będziemy przedstawiać pentekostalny punkt widzenia, aby katolicki czytelnik mógł wczuć się w sposób myślenia, argumentacji i motywacji właściwych temu środowisku.

Nasz teologiczny szlak rozpoczniemy w rozdziale pierwszym od studium przypadku latynoamerykańskiego. Pentekostalizacja w Południowej Ameryce następuje wyjątkowo szybko i spektakularnie. Jest w miarę dobrze opisana i udokumentowana, także badaniami statystycznymi. Jaki będzie cel naszych rozważań na tym etapie? Spróbujemy, na wybranych przykładach, odczuć tempo, skalę i trwałe skutki światowego procesu pentekostalizacji. Dla-czego nie odniesiemy się jedynie do rzetelnych statystyk odnoszących się do całego świata? Dlatego, że dla wielu obszarów globu statystyki podają tak rozbieżne dane, że musimy po-przestać na przykładach dla zilustrowania całości zagadnienia.

W rozdziale drugim zainteresuje nas nie tylko liczbowa dynamika przemian, ale też poszukiwanie odpowiedzi na pytanie o siłę sprawczą. Co jest siłą napędową pentekostalizacji na miarę kontynentalną, wykazującej wszelkie analogie z XVI-wieczną reformacją w Europie? Niektóre spotykane odpowiedzi, szczególnie te oparte o schematy polityczne lub o opozycję emocje/rozum, choć popularne, okażą się niewystarczające.

Następnie, w rozdziale trzecim, przejdziemy do odpowiedzi bardziej obiecującej, koncentrującej się na duchowości. Magnesem pentekostalizmu i jego wewnętrzną siłą jest właściwa mu duchowość. W dalszym ciągu okaże się, że nie wystarczy wskazać podstawowe cechy tej duchowości, trzeba jeszcze znaleźć jej źródło. W rozdziale czwartym czeka nas więc rozważanie, najpierw ogólniejszej pentekostalnej duchowości biblijnej, a potem – już w węższej perspektywie, w rozdziale piątym – specyficznie pentekostalnej duchowości Dziejów Apostolskich. Staniemy przed pytaniem, czy duchowość pentekostalna może być zdefiniowana jako praktyczne przekonanie o dosłownej aktualności Dziejów w całej rozciągłości ich narracji; czy można ją zdefiniować jako aplikację kolejnych scen z Dziejów Apostolskich do realiów Kościoła dwudziestego i dwudziestego pierwszego wieku. Rozdział szósty odniesie to ostatnie pytanie do konkretnych kluczowych postaci z historii pentekostalizmu.

Ostatnim etapem będzie rozważenie niezwykle istotnego aspektu duchowości pentekostalizmu, jakim jest misja. Po pierwsze, misja jest ukierunkowana na pomoc w przejściu przez osobiste etapy swoistego, charakterystycznego dla pentekostalizmu ordo salutis (porządku zbawienia). Stanie się to tematem rozdziału siódmego: rozważenie w kluczu teologii systematycznej podstawowych dla pentekostalizmu pojęć osobistej drogi zbawienia: nowego narodzenia, chrztu w Duchu Świętym, uświęcenia. W rozdziale ósmym trzeba będzie bliżej przyjrzeć się roli doświadczenia duchowego w pentekostalizmie: na pewno jest to element bardziej podkreślany niż w innych nurtach chrześcijaństwa, ale czy jest wystarczająco dobrze rozumiany? Na ile hasło sola experientia (samo doświadczenie) precyzyjnie opisuje pentekostalizm, na ile zaś domaga się dopowiedzeń i uzupełnień?

Kolejny, dziewiąty rozdział to pogłębienie tematu misji o jej charakter globalny, zgodnie z biblijnym „aż po krańce ziemi” (Dz 1,8). Istotne okaże się też zagadnienie zaangażowania społecznego. Jest to o tyle ważne, że nieczęsto bywa kojarzone z pentekostalną formą chrześcijaństwa, a czeka nas tu niejedno interesujące zaskoczenie.

W Zakończeniu zbierzemy wnioski z całości tej prezentacji duchowości pentekostalnej. Niech staną się zachętą to szerszej dyskusji z udziałem możliwie wielu wypróbowanych duszpasterzy, doświadczonych liderów wspólnot, kompetentnych teologów i szeregowych entuzjastów, którzy dla każdego ruchu chrześcijańskiego są przecież najważniejsi.

Przypisy

[1] Krótkie ujęcie tej historii możemy znaleźć w: A. Kobyliński, Etyczne aspekty współczesnej pentekostalizacji chrześcijaństwa, „Studia Philosophiae Christianae” 50(2014)3, ss. 93-130. Dostęp: 2020.04.15 http://cejsh.icm.edu.pl/cejsh/element/bwmeta1.element.desklight-50de388e-7192-448e-9c54-2075eab322d4. Pomocny może też okazać się tekst: A. Siemieniewski, M. Kiwka, Współczesny fenomen mówienia językami. Jest to rozdział 9. książki: A. Siemieniewski, M. Kiwka, Języki z ognia. Dar języków w Biblii, historii i we współczesności Kościoła, Wrocław 2017.
[2] Por. diagnozę wyrażoną przez: ks. Juan Fernando Usma Gómez, specjalistę do spraw dialogu katolicko-pentekostalnego w Papieskiej Radzie Popierania Jedności Chrześcijan: L'unità si fa camminando: Nel dialogo con pentecostali ed evangelici, „L’Osservatore Romano”, 25 stycznia. Dostęp: 2020.04.08. http://ilsismografo.blogspot.com/2017/01/vaticano-nel-dialogo-con-pentecostali.html.
[3] C. Keener, Spirit Hermeneutics, B. Eerdmans Publishing Co., 2016, Kindle 670-673.
[4] M. Chmielewski, Duchowość (hasło), [w:] Leksykon duchowości katolickiej, Lublin 2001, s. 229.
[5] A. Kobyliński, Le dimensioni etiche dell’odierna pentecostalizzazione del cristianesimo, Feb. 2015, Dostęp: 2020.04.15. https://www.researchgate.net/publication/290779396_Le_dimensioni_etiche_dell'odierna_pentecostalizzazione_del_cristianesimo.
[6] Espinosa G., The Pentecostalization of Latin American and U.S. Latino Christianity, “PNEUMA: The Journal of the Society for Pentecostal Studies”, t. 26, nr 2, Fall 2004, s. 264. Dostęp: 2020.04.08. http://booksandjournals.brillonline.com/content/journals/15700747.
[7] D. Castelo, Pentecostalism as a Christian Mystical Tradition, William B. Eerdmans Publishing Company, Grand Rapids, Michigan, Kindle 181-186.
[8] C. Keener, Spirit Hermeneutics, Kindle 717.
[9] Tamże, Kindle 739.
[10] G.F. Siqueira, O Espírito e a Palavra: Fundamentos, Características e Contribuições da Hermenêutica Pentecostal (Portuguese Edition), Kindle Edition 1593-1597.